جەلال بەرزنجی:
شیعر بێجگە لە كاری هونەری
پرسیارە ئەزه‌لییەكانی بوون و مردنیش دەوروژێنێ


*لە كۆمەڵە شیعری ناو كتێبی( ناوم بنێن ماڵەوە)دا كارت لەسەر كورتبڕی كردووە، واتە:/ كەمترین وشە و زۆرترین مانا /. ئەم ئەزموونەی تۆ بۆ ئەوكاتە جێگەی هەڵوەستە و پرسیاركردنە! ئایا ئەمە كە لە پاڵ دەستگرتن بە وشەوە بە هۆی چڕبوونەوەی زمانەوە بووە؟ یاخود هۆكاری تریش ئامادەیییان هەیە؟

جەلال بەرزنجی: هێشتا ستایلی نووسینی شیعری كورت لە ناو شاعیرانی كورد وەك ئێستا باو نەبوو، من لە سەمای بەفری ئێواران، كە ساڵی 1979 بڵاو بووەوە شیعری دوو دێڕیم هەیە. لەكۆمەڵە شیعری (گەرم نەبوونەوە) كە ساڵی 1985 بڵاو بووەوە. دەستم بە وشەوە گرتووە. لە كۆمەڵە شیعری «ناوم بنێن ماڵەوە» 2006 ستایلم چڕتر بۆتەوە، زمان لام چۆتە ڕەوشی ڕامان و وێنەگرتن، تائەندازەی بوون بە جەستەیەكی چڕی بیرۆكەكەم، لە هەوڵدانێكی تر بۆ گرتنی مەوداكان « كە ساڵی 2010 چاپ بوو، ئەو شیعرە كورتانەم ناو ناون (شیعری زیرەك) وەك لە دیوانەكان دیارە ئەزموونی نووسینی شیعری كورت لای من كۆنە، لاساییكردنەوە، یان بە تەنیا لەبەر كاریگەری خێرایی ژیان، چربوونەوەی و بچووك بوونەی دنیای ئەمڕۆ نییە، گەشەكردنێكی جوانی جۆرێك، لە ستایلی شیعریشمە.

*چەند ڕایەك هەن لەبارەی زمانەوە، دووان لەم ڕایانە كە پەیوەستن بە زمانی شاعیرانەوە. یەكەمیان: دەلوێـت زمانی شاعیر، زمانی كۆمەڵگەكەی بێت، بەو مانایەی كە شاعیر زمانحاڵی هەلومەرجەكانی كۆمەڵگەكەی بێـت! ڕای دووەمیان: زمانی شاعیر زمانی رۆح و ویژدانییەتی. هەڵبەتە ڕای تریش هەن، وەلێ ئەم دوو ڕایە زۆر بەسەر نووسینەكانی تایبەت بەزمانەوە دیارن. تۆ بۆچوونێكت هەیە بۆ ئەمە؟ زمانی شاعیر لای تۆ چییە؟ تۆ لەڕێی زمانی شاعیرییەتییەوە دەتەوێـت چی بە خوێنەر بڵێیت؟

جەلال بەرزنجی: زمانی شیعری من هی كۆمەڵگە یان ستاندار كە هێشتا نیمانە نییە من لە دایكم زمانی كوردی فێربووم زیاتر لە ژێركاریگەری زمانی ئەودام، من پێش ئەوەی بنووسم تەمی خەیاڵ یان وێنەیەك لە ناوەمدا هەیە ئەو بۆ خۆی وشە یان زمانی گونجاو دەدۆزێتەوە دەبێتە بەشێك لێی. من لە كاتی نووسین زۆرگرنگی بە زمان دەدەم، جار وایە دووسێ ڕۆژ بیردەكەمەوە تا وشەیەكی گونجاو دەبینمەوە بۆ دەربڕینێك یان پێكهێنانی وێنەیەك. من بە زمانی ڕوح و ڕەنگدانەوەی هەستم بەرامبەر شتەكان دەنووسم، هەوڵدەدەم لە نووسین یان وەك تۆ دەڵێی دنیایەكی ڕەنگین و جیاواز بێنمە بەر چاوی خوێنەر، وای لێ بكەم چێژ وەربگرێ و ڕابمێنی.

*ئایا هونەری زمانناسی پەیوەندی هەیە بە بونیاتنانی پێكهاتەكانی ئەدەبیات؟ هەروەها هونەری بونیاتگەریی چەندە فاكتەرە بۆ شیعرناسی؟

جەلال بەرزنجی: دیارە پرسیارەكانت لە سەر زمان دێژەی هەیە، بەكارهێنانی زمان بە شێوەیەكی دروست كار بە»باشی»دەكاتە سەر چونییەتی(كواڵەتی) دەق و پیشاندانی ڕادەی دەستی هونەری نووسەر، تا ئێستا ئەو پێشكەوتنە لە زمانی كوردی ڕووی نەداوە. زمان نەبۆتە جەستەی نووسین. زۆرجار هەروا بە هەڕەمەكی «هاكەزای»زمان بە كاردەهێنن، ئەوە لەبەرچاو ناگرین وشەی گونجاو یان ڕاست بۆ دەربڕینی بیرۆكە یان گرتنی وێنەیەكی شیعری بەكاربێنین. لە زمانی لەئینگلیزی ئەو پێشكەوتنە ڕوویداوە، بۆ نموونە ئینگلیز قەت بۆ پیاوی جوان ناڵێن (بیتوفل مان)، چونكە ئەوئاوەڵناوە بۆ ئافرەت بەكاردێ، بۆ ئافرەتیش ناڵێن (هەنسەم ومەن)، چونكە دوومیان بۆ پیاوی قۆز بەكاردێ. هێشتا ئێمە لە نووسین بەو دیقەتە نانووسین. ئەوەیش دەقی كرچوكاڵ و ناڕۆشن بەرهەمدێنێ.

*یەكێك لە توخمە سەرەكییەكانی شیعر لای تۆ، هونەری گێڕانەوەیە. ئەمە لە بەرهەمی (سەمای بەفری ئێواران)دا تەواو دەبینرێت. وەلێ ئەم گێڕانەوەیە ئاوێتە بووە بە فانتازیایەكی قووڵ، فانتازیایەك پڕ لە یادەوەریی، ئایا گێڕانەوە بەو شێوەیە پێویستە بۆ بنیاتگەریی شیعر؟ ئایا كاركردن بەو ئەندازەیە نابێتە فرامۆشكردنی توخمەكانی تری شیعر؟

جەلال بەرزنجی: كەدەڵێ «توخمەكانی تری شیعر «بە تەواوی نازانم بەمەبەستت كامە توخمن؟ ئەگەر مەبەستت ئەندێشە، وێنە، لاشعور، بیركە، سمبۆل و ماسك،. هتد. لە گێڕانەوە ئەگەر ئەو تۆخمانە بەشدار نەبن، گێڕانەوە سەرنجڕاكێش نابێ ناتوانی خوێنەر بهێنتە ناو دەق. بۆ خۆشتان لە بەشی یەكەمی پرسیارەكە ئاماژە بە گێڕانەوەی ئاوێتە بوو بە فەنتازیا دەكەن. لە شیعرەكانی ناو كۆمەڵە شیعری (سەمای بەفری ئێواران) كە 33 ساڵ پێش ئێستا چاپ كراوە، ئەو جۆرە گێڕانەوەیە بەدی دەكرێ. هەڵبەتە تۆخمەكانی تریش بەشدارن لە بەرهەمهێنانی ئەو شیعرانە. من ئێستا كە شیعر دەنووسم حەز دەكەم شتێك بڵێم، یان بگێڕمەوە،بەڵام لە بیرمان نەچێت هونەری گێڕانەوە ئاسان نییە، وەك لە سەرەوە ئاماژەم پێیدا لەمێژە من بەو ستایلەم دەنووسم، ئێستا زیاتر گەشەم پێداوە. لە دیوانی (هەوڵدانێكی تر بۆ گرتنی مەوداكان)2010 (ماڵێك لە ناو جانتا) 2006 كە رەنگدانەوه‌ی وردەكاری ئەو گەشته‌ دەگێڕتەوە دوای ساڵێك ژیانی پەناهەندەیی لە توركیا بۆ كەنەدا كردمان. لە شیعری (ئەوجارە خەتای جوانی بوو) باسی گەشتێك دەكات لە ئیدمنتۆن بۆ شاری زانكۆڤەر لە سەر زەریای ئارام(بیسیڤك ئۆشن) ئەو ستایلە دیارە.

*بەشێك لە شاعیرە دیارەكانی ئەمریكای سەرەتای سەدەی بیستەم زێدی خۆیان جێهێشت و ڕوویان كردە ئەوروپا. ئەم گروپە شاعیرە كە بە»نەوەی ونبوو» ناسرابوون، ئەم گرووپە زیاتر لە شاری ڕۆما و لەندەن و پاریس گیرسابوونەوە. دواجار كاریگەیی شیعری»نەوەی ونبوو» نەك هەر بەسەر ئەمریكادا، بەڵكو بەسەر ئەوروپاشدا دەبینرا. پرسیارەكەی من ئەوەیە ئێوەی شاعیرانی تاراوگە ئایا چەندە توانیوتانە ئەم كاریگەرییە بەسەر شیعری كوردییدا دروست بكەن؟ ئایا ئێوە توانیوتانە كاریگەریی شیعری كوردیش بەسەر شیعری ئەوروپاییدا دروست بكەن؟

جەلال بەرزنجی: بڕینی سنوورەكان، بینین، خوێندنەوە بە زمانێكی زیندووی جیهانی و غەریبی كردن (نۆستۆلیژیا) وایان كرد گۆڕان بە سەر ستایل و بیرۆكەی شیعرەكانمدا بێن. لە دیوانی (ناو بنێن ماڵەوە)، (یادەوەری كەسێكی بەربا) و هەوڵدان بۆ گرتنی مەوداكان) ئەو گۆڕانە دیارە. من نامەوەێ بۆ خۆم وەڵامی پرسیاری كاریگەریم بە سەر شیعری كوردی بدەمەوە، ئەگەر رەخنەگرێكی زیرەك، شارەزاو لاینگیری داهێنان وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە، باشترە. بۆ وەڵامی بەشی دووەمی پرسیارەكەت، دەتوانم بڵێم خوێنەرێكی زۆرم لە باكووری ئەمریكا هەیە، هەست دەكەم چێژ لە شیعرەكانم وەردەگرن، بە خۆشیەوە شیعرەكانم لە گۆڤارو ڕۆژنامەكان بڵاو دەكەنەوەوە، شاعیرێكی برادەرم هەیە ناوی دۆگلەسە هەر جارێك گوێی لە شیعرەكانم دەبێ، لەوێندەر وەك ئێرە نییە، (پێزانین و راستگۆی هەیە دەڵێ» گوێگرتن لە شیعرەكانت وای كرد شیعرێكی نوێ بنووسم».

*ئەوەی ئێمە ئاگەداربین تۆ ساڵانە، یاخود چەند ساڵ جارێك بەشداری لە ڤیستیڤاڵەكانی دەرەوە دەكەیت وەك شاعیرێكی كورد. یەكێكیش لەو ڤیستیڤاڵانە، ڤیستیڤاڵی (Poetry World) ە. كە لەم ڤیستیڤاڵەدا زۆرێك لەشاعیرە گەورەكانی كەنەدا و ئەمریكا، شیلی، فلیپین، هیند، كاریبان و سوودان بانگێشت دەكرێن. تۆ وەك شاعیر لەم ڤیستیڤاڵە بەشدار بوویت و شیعرت خوێندۆتەوە. ئایا كاریگەریی ئەمجۆرە فیستیڤاڵە بەسەر شیعری كوردییدا چییە؟ خوێندنەوەی شیعر و بەشداربوونی تۆ كاردانەوەی چی هەبووە؟ ئایا ئێوە بیرتان لەوە نەكردۆتەوە لەبڕی ئەوەی هەرخۆت بەشداری بكەیت شاعیرانی تر كورد داوت بكەیت؟

جەلال بەرزنجی: من لە كۆمیتەی ڕێكخستنی ئەو فیستڤاڵە نێودەوڵەتیانەدا نیم، تا بتوانم شاعیرانی تری كورد بانگێشت بكەم، بۆ ئەوەی بەشداربن، منیش وەك زۆربەی شاعیرانی وڵاتانی تری دنیا، بانگێشت دەكرێم، بۆ شیعر خوێندنەوە یان پێشكەشكردنی باسێكی ئەدەبی، ئەگەر ئەو دەسەڵاتەم هەبوایە بەدڵنیایەوە وامدەكرد شاعیرانی تری كوردیش بەشداربن. هەڵبەتە بەشداری كردنم لەو كۆڕە نێودەوڵەتیانە هەم لە ڕووی ئەدەبی و هەمیش لەڕووی سیاسی یان نەتەوەی سوودو كاریگەریی هەیە. من هەموو جارێك لەو فیستڤاڵە نێودەوڵەتیانە یان چاوپكەوتنە ڕۆژنامەوانییەكان خۆم وەك نووسەرێكی كورد پێناسە دەكەم زۆرجار باسێكی كورتیش لەسەر كورد وەك نەتەویەكی ستەمدیدە پێشكەش دەكەم، هەروەها خوێندنەوە شیعری لەو ڤیستڤاڵە نێودەوڵەتییەكان پردێكە بۆ پەڕینەوەی شیعری كوردی بۆ ناو كۆمیتەی نووسەرانی نێودەوڵەتی و هەوڵدان بۆ بە جیهانی كردنی، لەهەمانكاتدا ڕێگە ێكی تر بۆ ناساندنی نەتەوەكەمان بە دنیا لە ڕێگەی ئەدەب، بە ڕای من ئەویان بەهێزترە لە ناساندنی گەلەكەمان و كولتوورەكەی لە ڕێگەی سیاسەت یان حیزبایەتی.

*ڕایەك هەیە لای وایە: (ئەگەر شیعر بمرێت، ژیان دەمرێت!). لە كاتێكدا دەبینین لە دونیادا، ڕۆمان وردە وردە جێگە بە شیعر لەق دەكات! وەلێ ئەمە درێژتربۆتەوە لە نێوەندی ئەدەبیاتی كوردییشدا كە وەرگێڕان خەریكە جێگە بەهەر دووكیان لەق بكات. پرسیارەكەی ئێمە ئەوەیە تۆ وەكو شاعیرێك ئەمە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟

جەلال بەرزنجی: «ئەگەر شیعر بمرێت، ژیان دەمرێت» ئەوە ڕستەیەكی مەجازییە (میتافۆر). لێرە ڕەنگە مەبەستی وشكبوون، یان بە تاڵبوونی مرۆڤ بێت لە هەستكردن بە جوانی و دایسانی لایەنی ڕوحی، كە شاعیر لە ڕێگەی وشەوە كاری لە سەردەكات، بۆ ئەوه‌ی خۆی بنووسێتەوە، دونیا ئارامتر و جوانتر بكات. كە دەڵێی وەرگێڕان جێگە بە هەردووكیان لەق دەكات، ڕەنگە ئەو ڕایە بۆ ئەدەبی كوردی نزیك بێت لە ڕاستی، بەڵام چونكە شیعر بەرهەمی دڵەڕاوكێ و هەستە، خەون بینییە، بە كەم بوونەوەی ئەو ڕەوشە دەروونیانە لای مرۆڤ چێژ وەرگرتنی لێی لاواز دەبێت. تائەندازەیێك خوێنەرانی شیعرلە سەدەی بیستویەك كەم بوویتەوە، لەبەرئەوەی ڕۆمان جانرێكی فراوانە نووسەر ماوەی هەیە زیاتر كاری لە ناوبكات. ئەوەی ئەو دەیكات شیعر پێی ناكرێ، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە چیتر شیعر پێویستییەكی ڕوحی مرۆڤ نییە.

* لێرەدا قسەیەكی سوكرات خۆی دەخاتە نێو گوتووبێژەكەمانەوە، سوكرات پێی وایە بۆ ئەوەی خود خۆی بناسێت، پێویستی بە كەس نییە، تەنانەت بە ڕێنمایی هیچ كەسێك. خود پێویستی بەوەیە كە خۆی خۆی بناسێت! خود كە خۆی ناسی (وەك خود)، ئەوسا دەرەوەی خۆشی دەناسێت. لێرەدا پرسیارەكەمان لەبارەی دێرە شیعرێكی تۆوەیە. تۆ لە دێڕە شیعرەكەدا نووسیوتە: ((گەر دەتەوێـت بە ڕێگەیەكی كورت بە خودا بگەیت / بەدوای شیعرەكانی مندا بڕۆ)). ئایا بۆ بەگەشتن بە خودا و ناسینی خودا، خوێنەر ( خود) پێویستی بەوە نییە بە رێگەی خۆیدا بڕوات، نەوەك ڕێگەی شیعری تۆ؟
جەلال بەرزنجی: سوكرات ڕاست دەكات. دەبێ بە ڕێگەی ڕامانی خۆت، خۆت بناسی. من حەزدەكەم ڕێنمایی بدەمە كەس، یان ئامۆژگارییان بكەم. زۆرم بڕوا بە سەربەستی تاك و خۆنووسینەوە هەیە، ئەم دێڕە شیعرەی تۆ ئاماژەت پێی داوە، كۆدێكە! رەنگە هێزێكی شیعری تێدابێت. لەو شیعرە مەبەستم ئەوە نییە، بڵێم: كۆپی من بكەوە، یان دوای من كەوە، ڕەنگە مەبەستم ئەوەبێت بڵێم ڕێگەی شیعر قەتبڕە، بۆ نزیكبوونەوە لە شتە دوور و سەرمەدییەكان.

* نووسیارگەلێك لەسەر ئەوە كۆكن، كە دەقی ئەدەبییات «ورووژاندنی گومان و پرسیاركردنی ئەزەلییە» بەهۆی گەڕانی نووسیارەوە، بەڕای تۆ ئەگەر ئەدەب دەرهاوێشتەو گەڕان بەدوای پرسیار و خولقاندنی گومان بێت، وەڵامەكەی چی دەبێت؟ ئایا گەڕانی نووسیار بەهۆی پرسیار و دروستبوونی گومانەوەیە؟
جەلال بەرزنجی: شیعر بێجگە لە كاری هونەری كردنی ژیان پرسیارە ئەزه‌لییەكانی سەر بوون و مردنیش دەوروژێنی. بۆ من قۆناغی گومان تا ئەندازەیێك بەسەرچووە! ناتوانم بڵێم: لە هەموو شتێك بە یەقین گەیشتووم، بەڵام وەك جاران یەك وەڵامم بۆ شتەكان پێ باش نییە. بە زۆری لە دونیای خۆم دەژیم.

*ئایا كەسی شاعیر سەفەری هزری، سەفەری شیعری بە هۆی چییەوەیە؟ ئایا گومان ڕۆڵی چییە؟ تۆ لە كۆمەڵە شیعری ناو كتێبی (گەرم نەبوونەوە 1985)دا گومانەكان بۆ خود، بۆ دەوروبەر، بۆ ئاییندە بە عەینەكی رابردووەوە، تەنانەت گومان بۆ زۆربەی شتەكان دەست پێدەكەن، ئایا ئێستا گومانەكانی تۆ بە كوێ گەیشتوون؟

جەلال بەرزنجی: لە ساڵی 1985 كە كۆمەڵەی شیعری گەرمنەبوونەوەم نووسی لە قۆتاغی پرسیاركردن، سەرسامبوون و گۆمانكردن دەژیام. وەك پێشتریش ئاماژەم پێی دا، ئێستە سەرم كەمێك حەساوەترە، لە زۆر شت گەیشتوومەتە ڕاستی، ڕاستی ڕەها نا، ئەو ڕاستییەی بۆ خۆم بڕوام پێیەتی. من لەگەڵ ئەوەی سەفه‌رێكی فیزیكم كردووە سێ كێشوەرم بڕیوەو چوومەتە ئەو دیوی دنیا، تۆخمی نوێ هاتوونەتە ناو شیعرەكانم، بەڵام شیعر زیاتر ئەنجامی یان بەرهەمی ئەو گەشتانەن لەناو هزری خۆم لەگەڵ خۆم دەیانكەم.

* لەم چەند ساڵانەی پێشوودا ئەدەبیاتی كوردی زیاتر لەبازنەی ناوچەگەرییدا خولی دەخواردەوە، ئەمەیش كاریگەریی خراپی بەسەر پڕۆسەی كاری داهێنەرانە كردبوو. ئایا بەبڕوای تۆ ئەوە چییە وای كردووە ئەدەبیاتی كوردی بەم قەیرانەدا تێبپەڕێت؟ ئایا دەسەڵاتی سیاسیی كوردی چەند ڕۆڵی لەم قەیرانەدا هەبووە؟

جەلال بەرزنجی: لەبەرئەوەی دەسەڵاتی سیاسی كوردی زیاتر لە سەربناغەیەكی حیزبی و سیاسی دامەزراوەو پاشخانێكی كولتووری، هونەری، شارستانی و زانیاری قوڵی نییە، ئەدەب و ڕۆشنبیری وەك پاشكۆی سیاسەت یان تۆخمێك بۆ پیادەكردنی ئایدۆلۆژیا سەیردەكات. هێشتا بایەخدان بە نووسەر لەبەر چوونییەتی ئەدەبەكەی یان رۆشنای بەهرە، داهێنان نییە، كاریگەری حیزبی بە زەقی دیارە، ئەمڕۆ لە كوردستان سانسۆر لەسەر نووسین نییە، ئەوە پێشكەوتنە، جێگەی پێزانینە، بەڵام لەبەرئەوەی هەموو سەرچاوەیێكی نووسین لە دەست حیزب و دەسەڵاتی سیاسی كوردییە ئەو ڕەوشەش بۆتە هۆی ئەوەی نووسەران ئازادیی تەواویان نەبێت، زوو دەستەمۆ بن. دروستبوونی ئەو رەوشە خەتای ئەدیبەكانیشی تێدایە، زۆرجار توانای خۆیان بە كەمی دێتە بەرچاو، نەك هەر قەڵەمەكەیان بگرە ڕوحیشیان دەدەن بە حیزب و سیاسییەكان. با بێمە سەروەڵامدانەوەی بەشی یەكەمی پرسیارەكەت،ڕاست دەكەی جگە لەو ڕەوشەی لە سەرەوە ئاماژەم پێیدا، نەك هەر روحی ناوچەگەری، بەڵكو، شارچییەتی، حیزبایەتی، برادەرایەتی و زۆرجار (پێكەوە خواردنەوە لە سەر یەك مێز) دەبنە پێوانەو ڕوڵێكی زۆر خراپ دەگێڕن لە هەڵسەنگاندن و ڕێزلێنانی توانای ئەدبیان و گەشەكردنی ئەدەب. كە دەبێت نەك سنووری ناوچەگەری یان وڵاتەكەت، بەڵكو وڵاتانیش ببڕێ. بەداخەوە بوونی پارە بە (ماستەرەیێكی نۆی) لە كوردستان گەندەڵی هێناوەتە ناو ناوەندی نووسەرانیش.