ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و تراژیدیای مرۆڤایه‌تی
 

  بژار

 


ئه‌وه‌ ڕاسته‌ كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسیه‌كان هۆكاری تراژیدیای مرۆڤایه‌تین , به‌ڵام ئه‌وانه‌ هه‌موویان پێكه‌وه‌ ڕوخساری جه‌وهه‌رێكن كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانن . بۆ وه‌لانانی ئه‌و تراژیدیایه‌ , خه‌بات كردن نه‌ك بۆ تیابردنی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی ,ده‌بێت بۆ هه‌ڵته‌كاندنی ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش بێت . گرفتی هه‌وڵدان بۆ بنه‌بڕ كردنی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی له‌ویادایه‌ كه‌ بێ بنه‌بڕ كردنی ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌ ئه‌نجام ناگات . په‌یوه‌ندی ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییه‌كان به‌ ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ , په‌یوه‌ندی جۆگه‌كانه‌ به‌ سه‌رچاوه‌كانه‌وه‌ . ناكرێت بێ ووشك كردنی سه‌رچاوه‌ , ئاوی جۆگه‌ تیا ببرێت . ئازاد بوونی مرۆڤ و وه‌لانانی تراژیدیای مرۆڤایه‌تی لێره‌وه‌یه‌ . له‌ هه‌ڵته‌كاندن و تێكدانی ته‌خت وتاراجی ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌یه‌ . هه‌موو جۆره‌ سازشێك له‌ به‌رانبه‌ر ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا , پارێزگاری كردنه‌ له‌ مانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی . ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان بۆ خۆشیان پێویستیان به‌ هه‌بوونی ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییه‌كان هه‌یه‌ . ئه‌گه‌ر وانه‌بێت ده‌پووكێنه‌وه‌ . جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییه‌كان به‌ گرتنه‌ به‌ری شێوازی جۆراوجۆر به‌رگری له‌ مانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ده‌كه‌ن و زه‌مینه‌ی نه‌شونما كردنیان بۆ ده‌سازێنن , بۆ خۆشیان شێوه‌ی تری ده‌سه‌ڵاتی كۆمه‌ڵایه‌تی دروست ده‌كه‌ن . هه‌موو چوونه‌ پرۆسه‌یه‌كی خه‌باتی سیاسییه‌وه‌ , بۆ خۆی چوونه‌ پرۆسه‌ی دروست كردنی جۆرێك له‌ په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیشه‌ . هه‌موو ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی كه‌ به‌رئه‌نجامی خه‌باته‌ سیاسیه‌كانن , سه‌باره‌ت به‌ كه‌سه‌كانی ناو كۆڕی خه‌باته‌ سیاسییه‌كان , په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاسته‌قینه‌ن له‌ ڕواڵه‌تدا و درۆیینه‌ن له‌ ناوه‌رۆكدا . واته‌ ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ تا ئه‌و شوێنه‌ بڕ ده‌كه‌ن كه‌ خه‌باتگێڕه‌كه‌ له‌ بازنه‌ی هه‌ڵسووڕانه‌ سیاسییه‌كه‌یدا ده‌مێنێته‌وه‌ . به‌ هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و خه‌باتگێڕه‌ له‌و بازنه‌ی هه‌ڵسووڕانه‌ سیاسییه‌یدا , ئیتر په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش یه‌ك به‌ یه‌ك هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه‌ . كه‌م نین ئه‌و دۆستایه‌تییانه‌ی كه‌ له‌ پاش چۆڵ كردنی مه‌یدانه‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌ , ناحه‌زایه‌تییان لێ به‌جێماوه‌ . به‌ڵام به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌م بارودۆخه‌وه‌ , ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییانه‌ی كه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ هه‌ڵده‌ستن , په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كانی نێوان كه‌سه‌كان ڕاسته‌قینه‌ن له‌ ڕواڵتدا و درۆینه‌ن له‌ ناوه‌رۆكدا . واته‌ په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی نێوان كه‌سه‌كان ڕاسته‌قینه‌ن له‌ جه‌وهه‌ردا " ناوه‌رۆكدا " و درۆینه‌ن له‌ ڕواڵه‌تدا . كه‌واته‌ له‌ ڕواڵه‌تدا په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كانی نێوان كه‌سه‌كان ڕاسته‌قینه‌ن و په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان درۆیینه‌ن , وه‌ له‌ جه‌وهه‌ریشدا په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ڕاسته‌قینه‌ن و په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كان درۆیینه‌ن . به‌ واتایه‌كی تر له‌م حاڵه‌ته‌دا په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كان شوێنكه‌وته‌ی په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانن . ئه‌ڵبه‌ته‌ سه‌باره‌ت به‌ كه‌سه‌كان وه‌كو تاك ئاوا ده‌كه‌وێته‌وه‌ , ئه‌گینا سه‌باره‌ت به‌ ڕێڕه‌وی گشتیی ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییه‌كان و چالاكییه‌كانیان له‌ گۆڕه‌پانی كۆمه‌ڵگادا ئاوا ناكه‌وێته‌وه‌ " یانی په‌یوه‌ندییه‌ سیاسییه‌كان ڕاسته‌وخۆ پاشكۆی په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان نین .
ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌رهه‌می په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانن , كه‌چی له‌گه‌ڵ گه‌شه‌ كردنیاندا په‌یوه‌ندییه‌كان ده‌خه‌نه‌ ژێر ڕكێفی خۆیانه‌وه‌ . ده‌سه‌ڵاته‌كان تا ئه‌و كاته‌ ئامڕازن به‌ ده‌ستی مرۆڤه‌وه‌ , كه‌ مرۆڤه‌كان نه‌چوونه‌ته‌ په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ . مرۆڤه‌كان له‌گه‌ڵ چوونه‌ پرۆسه‌ی په‌یوه‌ندی گرتنیانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا , ده‌چنه‌ پرۆسه‌ی به‌ ئامڕاز بوونی خۆشیانه‌وه‌ به‌ ده‌ست یه‌كپێگرتنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیانه‌وه‌ . تراژیدیاكه‌ " تراژیدیای مرۆڤایه‌تی " ئالێره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات و چاره‌سه‌ره‌كه‌شی هه‌ر لێره‌وه‌یه‌ .واته‌ به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و یه‌كگرتنه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌كانه‌وه‌یه‌ كۆتایی به‌ تراژیدیاكه‌ ده‌هێنرێت .
به‌ڵام ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ له‌ پرۆسه‌ی مێژوویی خۆیاندا ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییه‌كان دروست ده‌كه‌ن و دیارده‌ی تراژیدیاكه‌ش ده‌گوێزنه‌وه‌ بۆ ئه‌وێ . له‌گه‌ڵ گوێزانه‌وه‌ی ئه‌و تراژیدیایه‌دا " گواستنه‌وه‌ی تراژیدیای مرۆڤایه‌تی بۆ ناو ده‌سه‌ڵاتی سیاسی " چاره‌سه‌ره‌كه‌ش له‌ دایك ده‌بێت . مرۆڤایه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ له‌ دووتوێی كێشمه‌كێشه‌ ناوه‌كییه‌كانی خۆیدا و له‌ پرۆسه‌ی مێژوویی دابه‌ش كردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییه‌كاندا , ده‌سكه‌وته‌ لۆكاڵی و جیهانییه‌ سنوورداره‌كانی خۆی هێناوه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ و به‌ پێی ڕیز به‌ستنه‌كانی تا ئه‌مڕۆ , ده‌وڵه‌مه‌ند و ده‌وڵه‌مه‌ندتری كردوون , به‌ شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆش " زیاتر له‌ ده‌ره‌وه‌ی هۆشیاری جیهانگیرییانه‌ی خۆی " كاروانی خه‌باته‌كه‌ی له‌ یه‌كه‌م ڕۆژه‌وه‌ تا ئێستا بۆ گه‌یشتن به‌ یه‌كسانی له‌ ده‌سه‌ڵاتدا خستووه‌ته‌ ڕێ . دیمۆكراسی له‌ باڵاترین پێناسه‌یدا , میكانیزمی كرده‌یی كردنه‌وه‌ی ئه‌م دروشمی یه‌كسانییه‌یه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتدا . له‌ سه‌ره‌تای دروست بوونی مرۆڤه‌وه‌ وه‌كو بوویه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی " مه‌به‌ست له‌و سه‌رده‌مه‌یه‌ كه‌ هاتووه‌ته‌ ناو په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ " كه‌ به‌ دروست كردنی كۆمه‌ڵگای خێزانیی (كۆمه‌ڵگا سه‌ره‌تاییه‌كانی مرۆڤ هه‌ر یه‌كه‌یان بریتی بووه‌ له‌ خێزانێك , با ژماره‌ی هه‌ر یه‌كێكیشیان له‌ ده‌یان و بگره‌ سه‌دانیش تێپه‌ڕ بووبێت ) ده‌ست پێده‌كات , ده‌سه‌ڵاتی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ شێوه‌ی ده‌سه‌ڵاتی خێزاندا خۆی داڕشتووه‌ . له‌و كاته‌وه‌ هه‌تا ئێستا ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ , په‌لوپۆی هاویشتووه‌ و ده‌یهاوێ . هه‌تا ئێستاش هه‌ر یه‌كه‌ی " وه‌حده‌ی " خێزان , بناغه‌ی لێوه‌هه‌ڵسان و ڕاگری ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌ .
ده‌سه‌ڵاته‌ خێڵه‌كییه‌كان شتێك نین له‌ كۆبوونه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك خێزان زیاتر به‌ ده‌وری یه‌كتریدا كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی مێژوویی له‌ گه‌ڕانه‌وه‌یاندا بۆ یه‌ك خێزان كۆیان ده‌كاته‌وه‌ . خزمایه‌تییه‌كان , ته‌وه‌ره‌ به‌ستنه‌كانن به‌ ده‌وری چه‌ند پشتێكی له‌وه‌و پێشتردا . ئه‌م كۆبوونه‌وانه‌یان به‌ ده‌وری یه‌كتریدا , یه‌كخستن و ڕێكخستنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیانه‌ . هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی خزمایه‌تی ئاوا , یه‌كه‌ی دروست بوونی ده‌سه‌ڵاته‌ خێڵایه‌تییه‌كانیشه‌ . به‌رئه‌نجامی یه‌كگرتنی چه‌ند یه‌كه‌یه‌كی خزمایه‌تی ئاوایه‌ كه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای گه‌ڕاندنه‌وه‌یان بۆ خێزانێك كه‌ هه‌موویانی لێوه‌ هاتووه‌ , خێڵ دروست ده‌بێت . یانی دروست بوونی خێڵ به‌رئه‌نجامی ڕیشه‌یی هاتنه‌ خواره‌وه‌ی نه‌وه‌كانی خێزانێكه‌ . ئه‌مه‌یه‌ ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ خوێنییه‌ی كه‌ دروست بوونی خێڵ " تایه‌فه‌ " ی لێوه‌ په‌یدا ده‌بێت . مه‌سه‌له‌ی دروست كردنی هه‌موو ڕۆژه‌ی خێزانی تازه‌ له‌ كۆمه‌ڵگادا و له‌ دووتوێی چوونه‌ پرۆسه‌ی به‌سه‌ربردنی ژیانی هاوسه‌ریه‌تی " ژن و مێردایه‌تی " یه‌وه‌ , مه‌سه‌له‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌رده‌وامه‌ و هه‌میشه‌ جۆرێكی تر له‌ په‌یوه‌ندی خزمایه‌تی نوێ كه‌ له‌ دوایین لێكدانه‌وه‌دا په‌یوه‌ندییه‌كی خێڵایه‌تییه‌ , دێنێته‌ گۆڕێ " ده‌یهێنێته‌ كایه‌وه‌ " . سیستمی تاڵان كردنی ده‌سه‌ڵات یه‌كه‌مجار له‌ ناو خێزاندا داده‌مه‌زرێت و له‌وێوه‌ سه‌رتاپای كۆمه‌ڵگا ده‌گرێته‌وه‌ . باوك تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی دایك و منداڵه‌كان ده‌كات . دایك تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی منداڵه‌كان ده‌كات تا گه‌وره‌ ده‌بن . برا تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی خوشك ده‌كات و له‌ دواییشدا تا ڕاده‌یه‌كی زۆر تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی دایكی و كه‌ باوكیشی پیر ده‌بێت تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ویش ده‌كات . ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی كه‌ برا گه‌وره‌ تاڵانی ده‌سه‌ڵاتی برای بچوك ده‌كات . ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ زۆره‌ی كه‌ پیاو له‌ ناو حێزاندا هه‌یه‌تی , ئه‌وه‌ به‌ تاڵان بردنی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌یه‌ . پیاو كه‌ له‌ پیریدا ده‌سه‌ڵاتی نامێنێت , ئه‌وه‌ به‌ تاڵان بردنی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یه‌تی له‌ لایه‌ن منداڵه‌كانیه‌وه‌ . لای هه‌ر كه‌سێكه‌وه‌ له‌ خێزاندا ده‌سه‌ڵات زۆر بێت , یانی لای ئه‌وانی تره‌وه‌ كه‌مه‌ . یه‌كسانی له‌ ده‌سه‌ڵاتدا , له‌ ناو خێزاندا نییه‌ . وه‌ هه‌تا له‌ ناو خێزاندا , یه‌كسانی له‌ ده‌سه‌ڵاتدا پیاده‌ نه‌كرێت , مرۆڤایه‌تی ناتوانێت بچێته‌ قۆناغی ڕزگار بوونه‌وه‌ . ڕێز گرتن له‌ ده‌سه‌ڵاتی یه‌كتری و به‌ فه‌ڕمی ناسینی مافی یه‌كسانی له‌و بواره‌دا , خێزان ده‌باته‌ ئاستێكه‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كانی به‌ ته‌واوی ده‌دۆزرێته‌وه‌ . خه‌بات كردن بۆ گۆڕینی كۆمه‌ڵگا , بێ خه‌بات كردن بۆ گۆڕینی خێزان , خه‌بات كردنێكی یه‌ك لایه‌نه‌ و ناته‌واوه‌ . هه‌موو خه‌باتێك به‌و مانایه‌ ڕاسته‌قینه‌یه‌ كه‌ هێنانی ئاڵوگۆڕی مرۆییانه‌ی بۆ په‌یوه‌ندییه‌ ناوه‌كییه‌كانی خێزان , له‌ هه‌گبه‌دا بێت .به‌ فه‌ڕمی ناسینی یه‌كسانی له‌ ده‌سه‌ڵاتدا , منداڵ له‌ زه‌بروزه‌نگ و پیریش له‌ وون كردنی كه‌سایه‌تییه‌كه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یه‌تی ڕزگار ده‌كات . ده‌سه‌ڵات هه‌میشه‌ خاسیه‌تی چه‌وسێنه‌ری هه‌یه‌ . ناكرێت خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات , چه‌وسێنه‌ر نه‌بێـت . وه‌ ناكرێت چه‌وسێنه‌ر , چه‌وساوه‌ ئازاد بكات . ئه‌گه‌ر چه‌وسێنه‌ر " خاوه‌ن ده‌سه‌ڵات " بیه‌وێت چه‌وساوه‌ ئازاد بكات , ده‌بێت له‌ چه‌وسێنه‌ریی " ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی – پله‌وپایه‌ " دابه‌زێت . هه‌موو حوكومه‌ته‌كان و حزبه‌كان و ڕێكخراو و هێز و لایه‌نه‌كانی دیكه‌ و هه‌موو داموده‌زگا و دامه‌زراوه‌ ئاینیی و فكریی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا , له‌ كه‌م –كه‌م و له‌ زۆر – زۆر , هه‌ڵگری خاسیه‌ته‌كانی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی ناو خێزانن . یانی كون و قوژبنی كۆمه‌ڵگای جیهان , ئاخنراوه‌ له‌ چه‌وساندنه‌وه‌ی ئینسان .
لای ئۆرگانه‌ ئاینییه‌ باڵاكان , ئه‌وه‌ی كه‌ بنچینه‌ییه‌ , نه‌ په‌رتوكه‌ ئاسمانییه‌كانن و نه‌ جێبه‌جێ كردنی دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ , ته‌نیاوته‌نیا كه‌ڵه‌كه‌ كردنی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی بۆ ده‌سه‌ڵاتخوازان , لای ئه‌وان سه‌نته‌ری دابیین كردنی چالاكییه‌كانی خۆیان و په‌یڕه‌وان و دامه‌زراوه‌كانیانه‌ . هه‌موو ئایینه‌كانی دونیا له‌ سه‌ر بناغه‌ی ملكه‌چ بوونی مرۆڤ و كڕنۆش بردنی بۆ ده‌سه‌ڵات دامه‌زراوه‌ . مه‌سه‌له‌ی ئازاد بوونی مرۆڤ له‌ ئاییندا له‌ گۆڕێ نییه‌ . ئایین ئامڕازێكی گه‌وره‌ی هه‌ڵاواردنه‌ و له‌ سه‌ر بنه‌مای هه‌ڵاواردنه‌ خێزانییه‌كانه‌وه‌ درێژه‌ به‌ ته‌مه‌نی خۆی ده‌دات . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ ئاسمانییه‌كان نوێنه‌ری ده‌سه‌ڵاته‌ زه‌مینییه‌كانن , به‌ڵام ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ زه‌مینییانه‌ دروست ده‌كات و كۆمه‌ڵایه‌تییان ده‌كاته‌ وه‌ و ده‌یانپارێزێت , خودی خێزانه‌ وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ و به‌ ڕاده‌یه‌كی به‌رچاو , دابڕاو له‌ چوونه‌ پێشه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی . هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی كه‌ وه‌ك سیستمێك چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤی تیا پیاده‌ بكرێت , هه‌ڵگری سیما و په‌یوه‌ندییه‌ نا مرۆییه‌كانی خێزانه‌ . خێڵ و نه‌ته‌وه‌ و حوكومه‌ت و حزب و ......هتد له‌ دوایین لێكدانه‌وه‌دا ده‌توانرێت وه‌كو خێزانێكی گه‌وره‌ سه‌یری هه‌ر یه‌كێكیان بكرێت . خێزان له‌ كۆمه‌ڵگاكاندا یه‌كه‌ " وه‌حده‌ " یه‌كه‌ , كه‌ هه‌موو نابه‌رابه‌ری و دواكه‌وتن و ده‌سه‌ڵاتخوازییه‌كی له‌ خۆ گرتووه‌ . ته‌نانه‌ت ڕایسیزم " هه‌ڵاواردن " له‌ بناغه‌دا خێزانییه‌ . له‌وێوه‌ بۆ خێڵ و دانیشتوانی ناوچه‌یه‌ك و هه‌رێمێك و دواییش نه‌ته‌وه‌ و وڵات و كیشوه‌ر " قاڕه‌ " و جیهانی ڕۆژئاوا په‌لوپۆ ده‌هاوێ و ده‌یته‌نێته‌وه‌ . چۆن یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ڕایسیزم خێزانه‌ , ئاواش یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی , خێزانه‌ . ئه‌ڵبه‌ته‌ یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌سه‌ڵاتی ئاینییش هه‌ر خێزانه‌ . هه‌موو دواكه‌وتنه‌كانی كۆمه‌ڵگا له‌ لایه‌نێكیدا به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ مانه‌وه‌ و پایه‌دار بوونی شێوه‌ی ئێستای خێزانه‌وه‌ . ئه‌گه‌ر ڕوو له‌ هه‌ڵته‌كاندنی خێزان وه‌كو بناغه‌ترین یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌م شێوه‌یه‌ی ئێستاوه‌ بكرێت , یانی ڕوو له‌ هه‌ڵته‌كاندنی هه‌موو دامه‌زراوه‌ سیاسی و ئاینیی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ده‌كرێت . ئا لێره‌وه‌یه‌ كه‌ هیچ یه‌كێك له‌و دامه‌زراوانه‌ نه‌ك هه‌ر ده‌ست له‌ خێزانه‌وه‌ نادات و نایه‌ڵێت ئاڵوگۆڕی بنچینه‌یی بێت به‌ سه‌ریدا , به‌ڵكو به‌ ده‌ستێكی پۆڵایینه‌وه‌ له‌و كه‌س و لایه‌نه‌ش ده‌دات كه‌ بیه‌وێت بێته‌ ئه‌م مه‌یدانه‌ی خه‌باته‌وه‌ . په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ناو خێزان له‌ سه‌رده‌مه‌ به‌ردینییه‌كانه‌وه‌ هه‌تا ئێستا له‌ ڕیفۆرم زیاتر , ئاڵوگۆڕی بنچینه‌یی به‌ خۆیه‌وه‌ نه‌بینیوه‌ . هه‌تا ئێستاش له‌ لایه‌ن هه‌موو كه‌سێكه‌وه‌ " به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی " به‌رز ڕاگرتنی ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ی خۆی و هه‌ڵاواردنیان " به‌ باشتر سه‌یر كردنیان " به‌ سه‌ر ئه‌ندامانی خێزانه‌كانی تردا مه‌بده‌ئه‌ . وه‌ ئه‌م مه‌بده‌ئه‌ بۆ خۆی بناغه‌ی ڕایسزمه‌ له‌ هه‌ر یه‌كێك له‌ كۆمه‌ڵگاكان و هه‌ر هه‌مووشیاندا پێكه‌وه‌ . ئه‌م مه‌بده‌ئه‌ په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كان له‌ نێوان ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ی خۆی و ئه‌ندامانی خێزانه‌كانی تر داده‌ماڵێت . له‌ سه‌ر بناغه‌ی ئه‌م مه‌بده‌ئه‌" پره‌نسیپه‌ " وه‌یه‌ په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كان له‌ نێوان مرۆڤه‌كان و خێزانه‌كاندا پیاده‌ ده‌بن . كه‌واته‌ په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كان شێوه‌ن بۆ ناوه‌رۆكێك كه‌ په‌یوه‌ندییه‌ نا مرۆییه‌كانن . خودی ناكۆكییه‌كه‌ لێره‌دایه‌ . ده‌بێت چاره‌سه‌ری ئه‌م ناكۆكییه‌ بكرێت , ئه‌وسا ده‌كرێت په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كان بخرێنه‌وه‌ شوێنی شیاوی خۆیان . ئه‌م یه‌كه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ كه‌ خێزانه‌ , شوێنی لێوه‌هه‌ڵسانی هه‌موو یه‌كه‌یه‌كی نامۆیه‌ به‌ په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كان . هه‌موو جۆره‌ مرۆیی بوونێك له‌ هه‌ر یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی له‌ كۆمه‌ڵگاكانی جیهاندا , ته‌نیا به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ بوونی هه‌یه‌ كه‌ نه‌یتوانیوه‌ ڕواڵه‌ت تێبپه‌ڕێنێت . هه‌موو یه‌كه‌یه‌ك " كۆمه‌ڵایه‌تی بێت یان سیاسی " به‌و ئه‌ندازه‌یه‌ ده‌توانێت له‌ په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كاندا ڕواڵه‌ت تێبپه‌ڕێنێت , كه‌ ئاڵوگۆڕی بنچینه‌یی به‌ سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی ناو خێزانه‌كاندا بهێنێت . مه‌سه‌له‌ی تێڕوانینی نابه‌رابه‌رییانه‌ی خێزانه‌كان بۆ یه‌كتری , له‌ نابه‌رابه‌ری ئه‌ندامه‌كانه‌وه‌ هاتووه‌ له‌ ناو خودی هه‌ر خێزانێكدا . ئه‌و نابه‌رابه‌رییه‌ش له‌ ناو ئه‌ندامانی هه‌ر خێزانێكدا , له‌ جه‌وهه‌ردا نابه‌رابه‌رییه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتدا . ئه‌م نابه‌رابه‌رییه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتدا , سه‌رچاوه‌ی هه‌ڵاواردن " ڕایسزمی خێزانیی " و سه‌ركوت و دواكه‌وتن و فه‌رمانداریی " حوكمڕانی " یه‌ .
ئایین ده‌سه‌ڵاته‌ زه‌مینییه‌كانی خۆی له‌ سه‌ر بناغه‌ی یاسایی كردنه‌وه‌ی " به‌ قانون كردنی " ئه‌م نابه‌رابه‌رییه‌ ی ده‌سه‌ڵات له‌ خێزاندا, داده‌مه‌زرێنێت . هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌وه‌شه‌ كه‌ ئایین له‌ هه‌موو لایه‌كه‌وه‌ چووه‌ته‌ ناو نابه‌رابه‌رییه‌كانی دونیای خێزانه‌وه‌ و به‌ پێی یاسا ئاسمانییه‌كان قووڵتری كردوونه‌ته‌وه‌ و پیرۆزیی پێبه‌خشیوون .
مرۆڤ ئه‌گه‌ر له‌ سه‌ره‌تادا وه‌كو ته‌فسیر كردنی نامۆ بوونی خۆی به‌ سروشت ئاینی دۆزیوه‌ته‌وه‌ و به‌ پرۆسه‌ی مشتوماڵ كردندا هێناویه‌تی تا دروست كردنی دامه‌زراوه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی بۆی , ئه‌وا له‌و كاته‌وه‌ " له‌ كاتی دروست بوونی ئه‌و دامه‌زراوه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌وه‌ بۆ ئایینه‌كان " قه‌ده‌غه‌ بوونی بیری ئازادیش چووه‌ته‌ پرۆسه‌ی مێژوویی خۆیه‌وه‌ . كۆنه‌په‌رستی ئاینیی له‌ویادا نییه‌ كه‌ هانی خه‌ڵكیی ده‌دات بۆ یه‌كتاپه‌رسنیی و له‌و باره‌یه‌وه‌ پڕوپاگه‌نده‌كانی به‌ ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نێت , به‌ڵكو له‌ویادایه‌ كه‌ عه‌قڵ له‌ خواسته‌ ده‌روونییه‌كان " ئاره‌زووه‌كان " ی مرۆڤ جیا ده‌كاته‌وه‌ و تێكه‌ڵ به‌ ده‌سه‌ڵاتی ده‌كات . مه‌سه‌له‌ی ئه‌خلاقیش لێره‌وه‌ مانا په‌یدا ده‌كات . ئه‌وه‌ دابڕانی عه‌قڵه‌ له‌ ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤ كه‌ ئه‌خلاقی وه‌كو دیارده‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ هێناوه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ . له‌و كاته‌وه‌ كه‌ ئه‌خلاق وه‌كو دیارده‌یه‌كی دژه‌ مرۆیی جێگاوڕێگای له‌ سیستمی كۆمه‌ڵایه‌تیدا په‌یدا كردووه‌ و چه‌شنی باشترین هاوتای ئایین و خێزان جێگیر بووه‌ , له‌و كاته‌وه‌ كه‌سایه‌تی مرۆییانه‌ی مرۆڤ خراوه‌ته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌ و له‌ لایه‌ن ئه‌خلاقه‌وه‌ ده‌ستی به‌ سه‌ردا گیراوه‌ . زۆر له‌ پێش شه‌ڕی ته‌ڕواده‌وه‌ , ئه‌خلاق بنجی داكوتاوه‌ و هه‌تا ئێستاش ئه‌و بنج داكوتانه‌ی هه‌ر به‌رده‌وامه‌ . بووه‌ به‌ به‌شێك له‌ سیستمی بیر كردنه‌وه‌ی مرۆڤ . ئه‌م به‌ سیستم بوونی ئه‌خلاقه‌ له‌ كۆمه‌ڵگادا , به‌ سیستم بوونی دواكه‌وتنه‌ . هیچ كه‌س و هێز و لایه‌نێك ناتوانێت له‌ ئاستی ئه‌خلاقدا بێده‌نگ بێت و خۆیشی به‌ پێشكه‌وتنخواز بزانێت . یه‌كێك له‌و پێوه‌رانه‌ی كه‌ پێشكه‌وتنخوازیی پێده‌پێورێت , لێدانه‌ له‌ دواكه‌وتنخوازیی ئه‌خلاق . ئه‌خلاق وه‌كو دیارده‌یه‌كی نامۆ به‌ مرۆڤ , پایه‌دار بوونی خۆی له‌ پایه‌دار بوونی دابڕانه‌ مێژووییه‌كه‌ی عه‌قڵ و خواسته‌ ده‌روونییه‌كاندا ده‌بینێته‌وه‌ . یه‌كگرتنه‌وه‌ی عه‌قڵ و خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی مرۆڤ , كۆتایی هێنانه‌ به‌ مێژووی ئه‌خلاق . خودی كۆنه‌په‌رستیش لێره‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات , له‌ جیابوونه‌وه‌ی عه‌قڵ و خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی مرۆڤه‌وه‌ . واته‌ مێژووی ئه‌خلاق و مێژووی كۆنه‌په‌رستی یه‌ك مێژووه‌ . ئه‌م دوانه‌یه‌ی ئه‌خلاق و كۆنه‌په‌رستی له‌ یه‌ك سه‌رچاوه‌وه‌ ئاو ده‌خۆنه‌وه‌ . لێره‌وه‌یه‌ عه‌قڵ , بێعه‌قڵیی به‌رهه‌م ده‌هێنێت , لۆجیك وون ده‌كات , په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كان ده‌پچڕێنێت . عه‌قڵ له‌ نێوانی ئاره‌زووه‌كان و ده‌سه‌ڵاتدا سه‌ربه‌خۆ نییه‌ . هه‌میشه‌ له‌گه‌ڵ یه‌كێكیاندا یان له‌گه‌ڵ هه‌ردووكیاندا یه‌كیگرتووه‌ . یه‌كگرتنه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدا ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییه‌ " جگه‌ له‌و كاتانه‌ی كه‌ ده‌سه‌ڵات كاری هاوبه‌شانه‌ی عه‌قڵ و ئاره‌زوو جێبه‌جێ ده‌كات " , به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئاره‌زووه‌كان " خواسته‌ ده‌روونییه‌كان " دا ئاره‌زوومه‌ندانه‌یه‌ . ئایینه‌كان " دینه‌كان " , په‌یوه‌ندییه‌ سروشتییه‌كانی نێوان عه‌قڵ و خواسته‌ ده‌روونییه‌كان ده‌پچڕێنن و عه‌قڵ له‌ زیندانی ده‌سه‌ڵاتدا به‌ند ده‌كه‌ن . عه‌قڵ ده‌كه‌ن به‌ كۆیڵه‌ی بڕوا بوون . بڕوا بوونێك كه‌ به‌رئه‌نجامی لێكدانه‌وه‌كانی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان مرۆڤ و سروشته‌ . ئه‌م لێكدانه‌وانه‌ بۆ خۆیان به‌رهه‌می بیره‌ فه‌لسه‌فییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ كۆنانه‌ن .
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ بڕوا بوون عه‌قڵێكی گه‌شه‌داری سه‌رده‌می خۆیه‌تی , عه‌قڵێكی ڕاوه‌ستاویشه‌ له‌ گه‌شه‌ كردن . یانی بڕوا بوون عه‌قڵێكه‌ كه‌ پرۆسه‌ی گه‌شه‌ كردنی عه‌قڵ له‌ قاڵب ده‌دات . بڕوا بوون له‌ لایه‌نێكیدا پیرۆز كردنی شتێكه‌ و له‌ لایه‌نێكی تریشیدا به‌ دییل گرتنی " كۆیله‌ كردنی " عه‌قڵه‌ . هه‌ر شتێك لای مرۆڤه‌وه‌ پیرۆز بكرێت , یانی عه‌قڵی كردووه‌ به‌ كۆیله‌ی ئه‌و پیرۆزییه‌ .
له‌و كاته‌وه‌ كه‌ عه‌قڵ و خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی مرۆڤ جیا كراونه‌ته‌وه‌ له‌ یه‌كتری , له‌و كاته‌وه‌ هه‌تا ئێستا هه‌موو یاسا كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان " به‌ ده‌رهاویشته‌ سیاسی و ئاییینیه‌كانیشیه‌وه‌ " به‌ پله‌ی جۆراوجۆر ئه‌و جیا كردنه‌وه‌یه‌ی عه‌قڵ و خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی مرۆڤیان به‌ فه‌ڕمی ناسیوه‌ و به‌رگرییان له‌ پایه‌دار بوونی كردووه‌ . ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه‌ له‌ كۆنه‌وه‌ تا ئێستا له‌م مه‌یدانه‌دا دراوه‌ , له‌ چاكسازیی " ڕیفۆرم " زیاتر شتێكی تر نه‌بووه‌ .
مه‌سه‌له‌ی وه‌لانانی په‌یوه‌ندییه‌ نامرۆییه‌كان له‌ خێزاندا و دانانه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ مرۆییه‌كان له‌ جێگه‌یدا , مه‌سه‌له‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی عه‌قڵ و ئاره‌زووه‌كانه‌ . ئه‌م یه‌كگرتنه‌وه‌یه‌ش ڕوو نادات ئه‌گه‌ر چوونیه‌كی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌ندامان له‌ خێزاندا به‌ فه‌ڕمی نه‌ناسرێت . ئه‌م به‌ فه‌ڕمی ناسینه‌ی ده‌سه‌ڵاتی یه‌كتری له‌ ناو خێزاندا , تاڵان كردنی ده‌سه‌ڵات له‌ نێوانیاندا وه‌لاده‌نێت . ئه‌م به‌ فه‌ڕمی ناسینه‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ خێزاندا ده‌بێت ئاستێك به‌ خۆیه‌وه‌ بگرێت كه‌ منداڵی به‌رمه‌مكانه‌ و دایك و باوك له‌ بازنه‌ی یه‌كسانیدا كۆبكاته‌وه‌ . یانی ده‌سه‌ڵاتی سبه‌ینێ " داهاتوو " ی گه‌وره‌ بوونی منداڵه‌كه‌ ده‌بێت له‌ یه‌كه‌م ڕۆژی له‌ دایك بوونیه‌وه‌ لای ئه‌ندامانی خێزانه‌وه‌ " هه‌ر هه‌موویان " به‌ فه‌ڕمی بناسرێت .
ئایین كه‌ دێت عه‌قڵ له‌ خواسته‌ ده‌روونییه‌كان جیا ده‌كاته‌وه‌ و تێكه‌ڵ به‌ ده‌سه‌ڵاتی ده‌كات , له‌وێوه‌یه‌ كه‌ عه‌قڵ بۆ خۆی پاشكۆ " شوێنكه‌وته‌ " ی ئاره‌زووه‌كانه‌ . ئه‌مه‌ له‌ لایه‌ك , وه‌ له‌ لایه‌كی تریشه‌وه‌ ئایین بۆ خۆی به‌رهه‌مێكی عه‌قڵانیه‌ . جا ئه‌گه‌ر ئایین ڕێگه‌ بدات به‌وه‌ی عه‌قڵ شوێنكه‌وته‌ی ئاره‌زووه‌كان بێت , یانی خۆیشی " واته‌ ئایین " ده‌بێت هه‌مان ڕێگه‌ " پاشكۆ بوون بۆ ئاره‌زووه‌كان " بگرێته‌ به‌ر . پێداویستی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤ عه‌قڵی هێناوه‌ته‌ بوون , بۆیه‌ عه‌قڵ هه‌میشه‌ ئامڕازی باڵانس پێكردنی ئاره‌زووه‌كان و به‌دی هاتنه‌كانیانه‌ .
ووردبوونه‌وه‌ له‌ دیارده‌كانی سروشت و تێنه‌گه‌یشتن لێیان و بێتوانایی مرۆڤ به‌رامبه‌ریان كه‌ له‌ سه‌رده‌مه‌ كۆنه‌كاندا ئایینی دروست كردووه‌ , چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤیش له‌گه‌ڵیدا ده‌ستی پێكردووه‌ . چه‌وساندنه‌وه‌كان له‌ پێشدا هه‌ست كردن بووه‌ به‌ كۆیله‌یی خۆی له‌ به‌رانبه‌ر هێزه‌ ده‌ره‌كییه‌كاندا كه‌ دیارده‌كانی سروشت بوون . ئه‌مانه‌ هه‌مووی له‌ مه‌یدانه‌كانی بیركردنه‌وه‌دا سه‌باره‌ت به‌ مرۆڤی ئه‌و چاخه‌ كۆنانه‌ ڕوویداوه‌ و ئاره‌زوومه‌ندانه‌ش بووه‌ . له‌ پرۆسه‌یه‌كی مێژوویی دوورودرێژدا ئه‌م ده‌سه‌ڵاتانه‌ی دیارده‌كانی سروشت له‌ دووتوێی كۆمه‌ڵێك " وانه‌ " دا گوێزراونه‌ته‌وه‌ بۆ سه‌ر زه‌وی . له‌و ڕۆژه‌وه‌ كه‌ نوێنه‌ری ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ له‌ سه‌ر زه‌وی په‌یدا بووه‌ , له‌و ڕۆژه‌وه‌ چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤ له‌ لایه‌ن مرۆڤه‌وه‌ , هۆشیارانه‌ ده‌ستی پێكردووه‌ . ئه‌م چه‌وساندنه‌وه‌یه‌ به‌رئه‌نجامی نوێنه‌رایه‌تی كردنی ده‌سه‌ڵاته‌ ئاسمانییه‌كانن" واته‌ ده‌سه‌ڵاتی دیارده‌كانی سروشت " له‌ لایه‌ن بیرمه‌نده‌ ئاینییه‌كانه‌وه‌ . نوێنه‌رایه‌تی كردنی ده‌سه‌ڵاته‌ ئاسمانییه‌كان له‌ ڕاستیدا تاڵان كردنی ده‌سه‌ڵاته‌ مرۆییه‌كان بوو . یانی چه‌وساندنه‌وه‌ له‌ مێژوودا به‌رئه‌نجامی تاڵان كردنی ده‌سه‌ڵاته‌ , مه‌سه‌له‌ی جیاكردنه‌وه‌ی عه‌قڵ له‌ ئاره‌زووه‌كان له‌ تاوانبار كردنی ئاره‌زووه‌كانه‌وه‌ بووه‌ وه‌كو هۆكاری داماوی و زه‌بوونی مرۆڤ . ئه‌وه‌ی كه‌ پێویسته‌ لێره‌دا ئاماژه‌ی پێ بكرێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ له‌ پشت سه‌ری ئه‌م تاوانبار كردنه‌ی ئاره‌زووه‌كانه‌وه‌ , پاوانخوازی ڕاوه‌ستاوه‌ . ئه‌م پاوانخوازییه‌ له‌ ئاره‌زووه‌كانداپێویستی به‌ پاوانخوازی هه‌بووه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتدا . ده‌سه‌ڵات ئامڕازێكه‌ كه‌ ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤی پێ ده‌هێنرێته‌ دی . هێنانه‌دی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤێك یان مرۆڤگه‌لێك به‌ زۆریی له‌ سه‌ر حسابی پوكاندنه‌وه‌ی ئاره‌زووه‌كانی ئه‌وانی دیكه‌یه‌ . مه‌سه‌له‌ی كۆنه‌په‌رستی و ئه‌خلاق كه‌ به‌رهه‌می جیاكردنه‌وه‌ی عه‌قڵن له‌ ئاره‌زووه‌كان , جیاكردنه‌وه‌ی عه‌قڵیش بۆ خۆی به‌رهه‌می لۆجیكانه‌ی بیركردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌ كه‌ له‌ ئه‌نجامی دۆزینه‌وه‌ی گوایه‌ هۆكاره‌كانی بێتوانایی مرۆڤه‌وه‌ بووه‌ كه‌ خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی بووه‌ . وه‌ له‌ پشتی تاوانبار كردنی خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی مرۆڤه‌وه‌ , وه‌ك زانیمان , پاوانخوازی له‌ ده‌سه‌ڵاتدا " به‌ ناوی نوێنه‌رایه‌تی كردنی ده‌سه‌ڵاته‌ ئاسمانییه‌كانه‌وه‌ " و هێنانه‌دی خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی ده‌سه‌ڵاتخوازان ڕاوه‌ستاوه‌ . به‌ڵام ده‌سه‌ڵات خۆی له‌ خۆیدا چییه‌ و مرۆڤ بۆچی به‌ شوێنیه‌وه‌ بووه‌ ؟
ده‌سه‌ڵات له‌ بناغه‌دا بریتییه‌ له‌ هه‌بوونی هێز و به‌كارهێنانی . لای مرۆڤه‌وه‌ هه‌میشه‌ هه‌بوونی هێز و به‌كارهێنانی له‌ پێناوی مه‌رامێكی تایبه‌تیدا بووه‌ . ئه‌م شێوه‌یه‌ له‌ ده‌سه‌ڵات كه‌ ده‌سه‌ڵاتی تاكایه‌تی مرۆڤه‌ , خاوه‌نی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی خۆیه‌تی . هێز و خواستی ده‌روونی و خودپه‌رستی له‌ پێكهاته‌كانیه‌تی . جوڵانه‌وه‌ و كات و شوێن و به‌كارهێنان له‌ خاسیه‌ته‌كانیه‌تی . ئامڕازی پیاده‌ كردنی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤه‌ . ده‌توانێت له‌گه‌ڵ عه‌قڵدا و به‌ده‌ریش له‌ عه‌قڵ ئامڕازی پیاده‌ كردنی ئاره‌زووه‌كان بێت . بۆ ده‌سه‌ڵاتداران , عه‌قڵ ئامڕازی گونجاندنی ده‌سه‌ڵاته‌كانیانه‌ بۆ به‌دیهاتنی ئاره‌زووه‌كانیان . بۆ ده‌سه‌ڵات تاڵان كراوه‌كانیش " ئه‌وانه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان تاڵان كراوه‌ " , عه‌قڵ به‌ زۆری ئایین و كه‌ڵچه‌رو ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان " ئایین و كه‌ڵچه‌ر دوو ده‌سه‌ڵاتی كۆمه‌ڵایه‌تین " كراوه‌ به‌ دادگه‌ر " حاكم " ی ئاره‌زووه‌كان . عه‌قڵ له‌م مه‌یدانی ئاره‌زووانه‌ " خواسته‌ ده‌روونییانه‌ " دا بۆ چه‌وسێنه‌ران " تاڵانكه‌رانی ده‌سه‌ڵات " پرشنگداره‌ و بۆ چه‌وساوه‌كانیش " تاڵانكراوانی ده‌سه‌ڵات " تاریكستانه‌ . ئه‌مه‌ ئیتر بۆ چه‌وساوه‌كان ده‌وری كۆنه‌په‌رستانه‌ی عه‌قڵه‌ , چونكه‌ لۆجیك وون ده‌كات و به‌ها مرۆییه‌كان وه‌لا ده‌نێت و ئاره‌زووه‌كان زیندانیی ده‌كات . به‌ڵام له‌ به‌رانبه‌ر ئه‌م كۆنه‌په‌رستییه‌ی عه‌قڵدا كه‌ چه‌وسێنه‌ران به‌ سه‌ر خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی چه‌وساوه‌كاندا دایده‌سه‌پێنن , هه‌میشه‌ كێشمه‌كێش هه‌ر له‌ ئارامترینیانه‌وه‌ هه‌تا توندوتیژترینیان به‌رده‌وام بووه‌ . یاخی بوونه‌كان و ڕاپه‌ڕینه‌كان و شۆڕشه‌كان به‌رئه‌نجامه‌ به‌رچاوه‌كانی ئه‌و كێشمه‌كێشانه‌ بوون . عه‌قڵ خۆی وه‌كو یه‌كه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ , بێ عه‌قڵیی , كۆنه‌په‌رستیی , چه‌وسێنه‌ریی , له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ڵنه‌گرتووه‌ . ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌وری كۆنه‌په‌رستانه‌ به‌ عه‌قڵ ده‌بینێت , دابڕاندنی عه‌قڵه‌ له‌ ئه‌ركه‌ سروشتییه‌كه‌ی كه‌ خزمه‌ت كردنه‌ به‌ خواسته‌ ده‌روونییه‌كانی مرۆڤ . عه‌قڵ كه‌ ئاره‌زووه‌كانی چه‌وساوه‌كان زیندانی ده‌كات , به‌و ڕاده‌یه‌ له‌و زیندانی كردنه‌ ئازادیان ده‌كات كه‌ ته‌وه‌ره‌ ببه‌ستن به‌ ده‌وری ئامانجه‌كانی ده‌سه‌ڵاتداراندا . جێگۆڕكێ پێكردنی عه‌قڵ له‌ ئامڕازی باڵانس پێكردنی ئاره‌زووه‌كانی مرۆڤ و به‌دی هاتنیانه‌وه‌ بۆ فه‌رمانداریی كردن به‌ سه‌ر ئاره‌زووه‌كانه‌وه‌ , ڕاسته‌وخۆ كه‌ڵه‌كه‌ كردنی ده‌سه‌ڵات بۆ ده‌سه‌ڵاتداران و كه‌م كردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات بۆ چه‌وساوه‌كان به‌رهه‌م ده‌هێنێت .
مه‌سه‌له‌ی فه‌رمانداری كردنی عه‌قڵ به‌ سه‌ر ئاره‌زووه‌كاندا , مه‌سه‌له‌ی فه‌رمانداری كردنی ده‌سه‌ڵاتدارانه‌ به‌سه‌ر چه‌وساوه‌كاندا . هه‌موو پاشه‌كشه‌یه‌ك به‌ خواسته‌ ده‌روونییه‌كان , یانی پاشه‌كشه‌ به‌ مرۆڤ . هه‌موو پاشه‌كشه‌یه‌كیش به‌ مرۆڤ یانی هه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتێك به‌ بان سه‌ری ئه‌وه‌وه‌ . هه‌موو هه‌بوونێكی ده‌سه‌ڵاتیش به‌ بان سه‌ری ئه‌وه‌وه‌ , یانی ملكه‌چ پێكردنی . هه‌موو ملكه‌چ پێكردنێكیش یانی داماڵینی له‌ ده‌سه‌ڵات و گواستنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ داماڵراوه‌ بۆ ده‌سه‌ڵاتدار . ئائه‌مه‌یه‌ فه‌رمانداریی عه‌قڵ به‌سه‌ر خواسته‌ ده‌روونییه‌كانه‌وه‌ یه‌كسان ده‌كات به‌ كه‌ڵه‌كه‌ بوونی ده‌سه‌ڵات لای ده‌سه‌ڵاتداران .
ئایین له‌ پرۆسه‌ی مێژوویی خۆیدا كه‌ توانیویه‌تی ده‌سه‌ڵات بكات به‌ سیستم و پیاده‌ی بكات , به‌ هۆی چه‌ند فاكته‌رێكه‌وه‌ بووه‌ , له‌وانه‌ : 1- ده‌ست به‌ سه‌ردا گرتنی زانین " مه‌عریفه‌ " و قۆرغ كردنی بۆ بیرمه‌ندان و گه‌وره‌ پیاوانی تری ئایینیی . 2- پێویستی هه‌بوونی مرۆڤ به‌ ئایین له‌ به‌ر تێنه‌گیشتنی له‌ دیارده‌كان و ژیان و مردن . 3- دۆزینه‌وه‌ی به‌دیلێك بۆ نه‌مریی مرۆڤ كه‌ له‌ مێژووی ئایینداریدا به‌ به‌هه‌شت ناسرا . 4-ناساندنی ئایین به‌ خه‌ڵكیی وه‌كو فریادڕه‌سێك . 5- كۆكردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا له‌ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ ناو ته‌واو مرۆییانه‌دا .
ئایین بۆ ئه‌وه‌ی بته‌نێته‌وه‌ و گه‌شه‌ بكات , پێویستی به‌ بنج داكوتان بوو له‌ خێزان و خێڵدا . خێزان به‌ هۆی بچوكیی و نزیكی كه‌سه‌كان له‌ یه‌كترییه‌وه‌ و به‌ هۆی جێگاوڕێگا كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌یه‌وه‌ كه‌ بنه‌ڕه‌تترین یه‌كه‌ و چه‌سپاوترینه‌ له‌ كۆمه‌ڵگادا , ده‌بوایه‌ مه‌یدانی چه‌قبه‌ستنی ئایین بوایه‌ . له‌و ڕۆژه‌وه‌ كه‌ ئایین له‌ گرنگی خێزان تێگه‌یشتوووه‌ , له‌ پته‌وكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانیدایه‌ له‌گه‌ڵیدا . له‌و ڕۆژه‌وه‌ خێزانی وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی كردووه‌ به‌ یه‌كه‌یه‌كی ئاینییش . سیستمی نابه‌رابه‌ری په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش له‌ ناو خێزاندا زه‌مینه‌یه‌كی له‌باری بۆ جێگیر بوونی ئایین سازاندووه‌ . یه‌كێك له‌و فاكته‌ره‌ گرنگانه‌ی كه‌ یارمه‌تی گه‌شه‌ كردنی ئایینی داوه‌ له‌ مێژوودا كۆنه‌په‌رستی سیستمی په‌یوه‌ندییه‌ خێزانییه‌كان بووه‌ .
موڵكایه‌تی تایبه‌تی كه‌ له‌ سه‌ر بناغه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌ تاكایه‌تییه‌كانه‌وه‌ بۆ زه‌وت كردنی خواردن و كه‌لوپه‌لی زیاده‌ دروست بووه‌ , توانیویه‌تی له‌ پرۆسه‌ی به‌خۆدا هاتنیدا نه‌ك هه‌ر ده‌سه‌ڵاتێكی ئابوورییانه‌ی ڕووت بێت , به‌ڵكو ده‌سه‌ڵاتێكی كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی هه‌مه‌گیریش بێت . به‌ هه‌ر بڕێك ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌ ئابوورییه‌ چووبێته‌ پێشه‌وه‌ و كۆمه‌ڵگای به‌ باری خۆیدا یه‌كلایی كردبێته‌وه‌ , به‌و بڕه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی زیاتر و پته‌وتر بووه‌ . ئێستا ئیتر ده‌سه‌ڵاته‌ ئابوورییه‌كان , ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ زه‌به‌لاحانه‌ن , كه‌ سه‌رله‌به‌ری كۆمه‌ڵگاكان به‌ باری چوونه‌ پێشه‌وه‌ی خۆیاندا ئاراسته‌ ده‌كه‌ن . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ هه‌موو ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان " به‌ ده‌سه‌ڵاته‌ ئاینیی و ئابوورییه‌كانیشه‌وه‌ " به‌ ئاوێزان بوونیانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاته‌ سیاسییه‌كاندا , هه‌میشه‌ له‌ پرۆسه‌ی كاروكاردانه‌وه‌دان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا , به‌ڵام ده‌سه‌ڵاته‌ ئابوورییه‌كان گه‌وره‌تر و پته‌وتر و جێگیرترن . هه‌رچه‌نده‌ بوون به‌ خاوه‌نی سامان له‌ ڕێگای ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ ئاسانتره‌ له‌ بوون به‌ خاوه‌نی ده‌سه‌ڵات له‌ ڕێگای سامانه‌وه‌ , به‌ڵام له‌ دوایین لێكدانه‌وه‌دا ئه‌وه‌ ده‌سه‌ڵاته‌ ئابوورییه‌كانن كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی توندوتۆڵ و به‌ هه‌ڵپێكرانیان له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی خێزان و ئایین و ئه‌خلاقدا , كۆمه‌ڵگاكانیان خستووه‌ته‌ ژێر ڕكێفی خۆیانه‌وه‌ . ئه‌م تراژیدیایه‌ی كه‌ مرۆڤایه‌تی تیایدا ده‌ژی , به‌رئه‌نجامی یه‌كگرتنی ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی خێزان و ئایین و ئه‌خلاق و ئابوورین . لێكترازانی ئه‌م ده‌سه‌ڵاتانه‌ له‌ یه‌كتری و پاشه‌كشه‌ پێكردنیان , هه‌رچه‌نده‌ گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه‌ بۆ خه‌باتی ڕزگاریخوازانه‌ی مرۆڤایه‌تی , به‌ڵام به‌ بنه‌بڕ كردنی پێكهاته‌ی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تییان نه‌بێت وه‌كو كۆمه‌ڵێك دیارده‌ی نامۆ به‌ مرۆڤ , ئه‌و خه‌باته‌ له‌ پرۆسه‌ مێژووییه‌كه‌یدا ناتوانێت بۆ ڕزگار بوونی مرۆڤایه‌تی به‌ ئه‌نجامی شیاو بگات .

بژار 16-06-2006


 


 

           

 

01/07/2012

 

goran@dengekan.com

 

dengekan@yahoo.com