بنضينةياساي ئصراق: سةيرصكي أةخنةطرانة سةبارةت بة مافةكاني خةلَكي كوردستان

   

شاخةوان شؤأش

2005.09.18

نوصنةراني كورد ئةو أصكةوتنةي خؤيان و طروثة جياوازةكاني ناو ئصراق لةسةر ئةو أةشنووسةي لة 29 ي ئؤطؤستي 2005 ثةسندكرا بة دةستكةوت و سةركةوتني طةورة دادةنصن. ديارة ضةند أؤذصك بةرلةوة بنضينةياساي ئصراقي[1] لةلايةن ثةرلةماني كوردستانةوة[2] بة تصكأاي دةنط ثةسندكرا. ئةطةر سةيري ثشتطيري سةد لةسةدي ثةرلةماني كوردستان لة ماوةي ضةند كاتذمصرصكدا بكةين, هةروةها سةيري بانطاشةي سةركةوتني دةسةلآتداراني باشور بكةين, ئةوا بصطومان بيرمان بؤ ئةوة دةضصت, كةوا ئةو بنضينةياساية لة ئاستي داخوازيةكاني طةلي كوردستانداية و ئةوةي كورد ويستوويةتي جصبةجص كراوة و بةديهاتووة (ئةوة ئةطةر داخوازي طةلي كوردستان و سةركردةي ثارتة دةسةلآتدارةكاني باشور وةكويةك سةير بكةين[3]).

لةو وتارةدا دةمةوص سةرنج بدةمة خالَة طرنطةكاني ئةو بنضينةياساية و ثاشان بزانين تا ضةند ئةو دةستكةوتةي نوصنةراني كورد لة ئاستي داخوازيةكاني طةلي كوردستان داية. لصرةدا سةبارةت بة بابةتةكاني ئايين و فيدرالي هصندة ناوةستين.

 

لة ثصشةكي بنضينةياساكةدا, ئاماذة بة يةكطرتني ئازادانة و ئارةزوومةندانةي هةموو لايةن و ثصكهاتةكاني طةلي ئصراق دةكات, هةروةها ئاماذة بةوة دةكات كة أصزطرتن و ملكةضبوون بةو بنضينةياساية ثارصزطاري يةكصتي ئازادانةي طةل و خاك و سةروةري ئصراق دةكات.

نامةوص زؤر لةسةر ثصشةكيةكة بأؤم, ضونكة لةوتارصكي ثصشتردا بةكورتي لصي دواوم[4]. بةلآم دةمةوص ئةوة بلَصمةوة, كةوا يةكةم: لة ثصشةكيةكةدا وةكو نةتةوة ئاماذة بةكورد ناكرصت و خراوةتة أصزي طروثي ئاييني شيعة و سوننة و لةدواي عارةب ناوي هاتووة. دووةم: كارةساتةكاني كوردستان خراونةتة دواي ئةوةي عارةبةكان. ديارة ئةوة يةكةمجارة ناوي كارةساتةكاني ئةنفال, هةلَةبجة, بارزانيةكان و فةيليةكان لة دةكومصنتةكي ئةوهادا لةلايةن عارةبانةوة أصطاي نووسيني دةدرصت, بةلآم وةكو طوترا دواي ئةوانةي عارةبان خراون. سصييةم: ئاماذة بة يةكطرتني دوو نةتةوةي يةكساني كورد و عارةب وةكو دوو نةتةوةي سةرةكي و هاوبةش لة ئصراقدا ناكرصت. بةلَكو دةلَص "طةلي ئصراق بة هةموو لايةن و ثصكهاتةكانيةوة ئازادانة و ئارةزوومةندانة ئةو يةكطرتنةي كردووة". وةكو دةبينين نالَصت طةلاني ئصراق يا نةتةوة سةرةكيةكاني ئصراق, بةلَكو دةلَص "طةلي" ئصراق. بةو واتاية ئةو لايةن و طروثانةي ناويان هاتووة وةكو طةل سةير ناكرصن بةلَكو هةموويان بةيةكةوة وةكو ثصكهاتةي طةلي ئصراق سةير دةكرصن. بةلآم دواتر لة ئةرتيكلي 3 دا دةلَص "ئصراق فرة نةتةوة, ئايين و بأواية, بةشصكة لة جيهاني ئيسلام و عارةب وةكو بةشصك لةطةلي عارةب جةختي لةسةر كراوةتةوة". ئةوة بؤ كورد وانيية و ئةوطرنطيةي ثصنةدراوة. لة ثصشةكيةكةدا هةولَدةدرصت هةموو طروثة نةتةوةيي و ئايينيةكان وةكويةك دابنرصن, بةلآم لة ئةرتيكلي سصدا دةربأينصكي ديكةي ناتةبا لةطةلَ ئةوةدا خؤي دةخاتةأوو. دةلَص ئصراق فرةنةتةوة و ئايين و بأواية, بةلآم بةطرنط زانراوة لة نصوياندا عارةب وةكو نةتةوة بةرزكرصتةوة. كةضي هةمان ثصوةر بؤ كورد بةكار نةهاتووة. لصرةدا وةكو ديارة ويستي زؤرينةي دةسةلآتداري عارةب سةثصندراوة. دوورِووييةكة لةوةداية, هةولَ دةدرصت بطوترصت, هةموو نةتةوة و ئايينةكان خاوةن ماف و يةكسانن, بةلآم لةلايةك بة ثصويست زانراوة عارةب بةرزكرصتةوة, لةلايةكيتر بؤ كورد أةوا نيية بة بةشصك لة طةلي كوردستان دابندرصت و ئاماذة بة لكاندني ناأةواي لةمصذينةي باشور بكرصت. بةشصوةيةكي ديكة, بؤ ئصراقي بوون, هةموو يةكسانن و هةموويان ئصراقين, بةلآم طرنطة بطوترصت عارةب بةشصكة لة طةلي عارةب, بةمشصوةية بةهؤي ئةوةي عارةب زؤرينةي أةهاي ئصراق ثصكدةهصنن, هةروةها بةشصكة لة نةتةوةي عارةب, كةواتة ئصراق بةشصكة لة نيشتيماني عارةبان. ئةطةرضي نةنوسراوة ئصراق بةشصكة لة نيشتيماني عارةبان, بةلآم هةولَ دراوة بةشصوةيةكي ديكة ئةوة طوزارشتكرصت. ديارة نةتةوةيةكططرتووةكان ئةو خةمةشي لةوكصي عارةبان كردةوة و سةبارةت بة ناسنامةي ئصراق, أستةي "ئصراق دامةزرصنةري كؤمةلَةي عارةبي, ئةندامي كارايةتي و ملكةضي أصكةوتنةكانيةتي"  بؤ ئةرتيكلي (3) زيادكرد[5]. بةلآم ئايا ئةوة ئةو هينانوبردنةي دةوص؟ ئةوة بطوترصت و نةطوترصت, هةرواية, ئةوة فاكتة. طةر نةشنوسرص ئصراق بةشصكة لة نيشتيماني عارةبان, بةلآم ئةوة لةو أاستية ناطؤأصت, كةوا ئصراق زؤرينةي أةهاي عارةبن و بة ولآتصكي عارةبي ناسراوة و هةرواش دةمصنصتةوة. بووني لةسةدا 20ي دانيشتواناني كورد لة ئصراقدا ناتوانصت ئةو أاستية بطؤأصت. كورد بة قةوارة و ذمارة كةمينةية لة ئصراقدا, ئةوة فاكتة. كة هةمان ثصوةر بؤ كورد بةكارنةهاتووة, يا هةمان طرنطي عارةباني ثصنةدراوة, ئةوة واتاي ئةوةية, كورد هةمان طرنطيي عارةبي نيية. بةشصوةيةكي ديكة, كة ئةو كةم بايةخية سةبارةت بةكورد دةبيندرصت, هؤكةي واثصدةضص ئةوةبصت كةوا عارةبي زؤرينة كة زياتر لةسةدا 75ي ذمارةي دانيشتوانان ثصكدةهصنن, ثصيان أةوا نيية, كورد بةو قةوارة كةمةي خؤي وةكو ئةوان بخرصتة ئاستصكي يةكسان بةوان, ئةوة جطةلةوةي ئةوان نايانةوص ئاماذة بة مصذووي دابةشكردني كوردستان بكةن و دةرطا بؤ مافي ضارةنوسي خةلَكي كوردستان بكةنةوة. وةكو ئاشكراية طةر ئةوان هةموويان دذ نةبن, ئةوا زؤرينةي أةهايان دذي جيابوونةوة و سةربةخؤيي كوردستانن.

 

لة ئةرتيكلي يةكدا, ئصراق ناوة كؤنةكةي خؤي "كؤماري ئصراق"ي وةرطرتؤتةوة. سيستةمةكةشي كؤماري, ثةرلةمانتاري, ديموكراسي و ئيتحادية (فيدرالية). زيندووبوونةوةي ناوة كؤنةكة, بةجؤرص لة جؤرةكان درصذةدانصكة بة تايبةتمةنديةكاني ئصراقي أابردوو. دةيةوص سةبارةت بة "ناو و لاشة" ئاماذة بة هيض طؤأانصك نةكات. بةو تصطةيشتنة, ئصراق هةر ئصراقةكةي جارانة و نةطؤأاوة. ديارة ثصشتريش دةطوترا ئصراق كؤماري, ثةرلةمانتاري و ديموكراسية, ئةو ضةمكانة نوص نين, تاكة ضةمكصك كة لصرةدا نوصية وشة فيدراليةكةية, ئةو وشةيةي عارةب حةزي لصناكةن و ناويان ناوة ئيتحادي. واثصدةضص ئةو ناوطؤأينة هةروا أصكةوت نيية (لة وتارصكي ديكةدا زياتر لةسةر ئةوة و فيدراليةت دةوةستم).

هةموو أذصمةكاني بةغدا بانطاشةي ديموكراسي بووني خؤيان كردووة و خؤشيان بة ديموكراسي زانيووة, بةلآم بةكردةوة و ثراكتيك هةموويان ديكتاتؤر و ضةوسصنةر بوون. بؤية وشة أصزكردن لة بنضينةياسادا طةرةنتي بووني دياردةكان ئؤتؤماتيكيانة ناكات. بةضي ديارة ئةو أذصمةيان وةكو ئةوانيتر نابصت, لةكاتصكدا مةلا ئيسلاميستةكان بالآدةست دةبن؟ بةهصزيي ئيسلاميستةكان لة هيض ستاتصكي جيهاندا توانيويةتي ببصتةهؤي دةستةبةركردني سيستةمصكي أةواي ديموكراسي؟!

 

لة ئةرتيكلي (2)دا بةأاشكاوي ئاييني ئيسلام كراوةتة بنضينةي ياسادانان و طوتراوة "نابص هيض ياسايةك كة ناتةبابصت لةطةلَ ياسا بنضينةييةكاني ئيسلام, دةربضصت". ئةوةي لصرةدا كراوة زياتر و بةهصزتركردني أؤلَي ئاييني ئيسلامة لةوةي ثصشتر لة ياساكاتيةكةدا هاتبوو. بةكورتي لة ياساداناندا ئاييني ئيسلام أؤلَي بالآ دةستي هةية. (نامةوص زياتر لةسةر ئايين بأؤم, ئةوة بؤ وتارصكي ديكة جصدصلَم)

 

ئةرتيكلي (4) ئاماذة بة فةرمي بووني هةردوو زماني كوردي و عارةبي لة ئصراقدا دةكات, هةروةها ئاماذة بةوة دةكات كةوا دةبص بةيةكساني سةيري ئةو دوو زمانة لةهةموو بوارة طرنطةكاندا (ثةرلةمان, مينستةريةكان, دادطا و كؤنفرانسة فةرميةكان, هتد.) بكرصت و هةردوو زمان بةكاربهصنرصن. ماف دراوةتة توركمان و ئاشوريةكان كة زماني خؤيان لة بوارة جياياكاندا بةكاربهصنن, هةروةها دةتوانرص ئةو زمانانة وةكو زماني فةرمي بناسرصن, لةناوضةيةكدا كة ئةوان زؤرينةي ثصك دةهصنن.

لةو ئةرتيكلةدا زماني كوردي بةضاوي يةكسان لةطةل زماني عارةبي سةيري كراوة, ئةوة خالَصكة كة ئاماذة بة طرنطي هةردوو زمانةكة وةكويةك دةكات. هةروةها أصزي زمانةكاني توركماني و سرياني دةطرصت و مافي ثةيأةوكردنيان بةأةوا دةزانصت.  ديارة لة ئةرتيكلي (122)دا ئاماذة بة بووني مافي بةأصوةبردن, أامياري, كةلتوري و ثةروةردةيي بؤ ئةو طروثة ئصتنيانة كراوة. بةلآم وردةكاريةكةي نةنوسراوة و نازانرص ئةو مافانة ضؤن مسؤطةر و دةستةبةر دةكرصن.

ئةوةي سةبارةت بة زمان لصرةدا هاتية, جطة لة طؤأانةكاني ثةيوةستدار بة زمانةكاني توركماني و سرياني, هةمان ئةو بأطانةية كة لة ياساكاتيةكةدا نووسرابوون[6]. شاياني طوتنة لة مارسي 2004 وة تاكو ثةسندكردني ئةو بنضينةياساية لة كؤتايي ئؤطؤستي 2005 دا, ئةو ثرةنسيثي يةكساني زماني كوردي و عارةبي ثةيأةو نةكرا و نةهاتةدي. ثارةو ثاسةثؤرت تةنها بةعارةبي لةسةريان نووسرا. لة ثةرلةماني فيدرال تةنها بةعارةبي دوان. نامة و دةكومصنتةكاني سةنترال تةنها بةعارةبي بوون. لة شارة كوردستانية بندةستةكان (ئةو شوصنانةي عارةب و توركماني زؤر تصداية وةكو كةركوك) ثةيأةوكردني زماني كوردي كصشةي بؤ دروستكرا و أاستةخؤ يا ناأستةوخؤ نكؤلَي لصكرا. ئةوة جطةلةوةي كوردةكان خؤيان لة زؤر بواردا ئةو مافةي خؤيان ثيادة نةكرد و ثصشصليان كرد. وةكو بينيمان لةو كاتة ئاستةنطةدا و كاتص عارةب بصهصزبوون نةكرا, طةرةنتي ضيية كةوا ئةو خالآنة لة داهاتوودا, لة كاتصكدا عارةب ببنةوة خاوةن هصز و ستات و بنضينةياسا, ثةيأةو دةكرصن؟ كصشةي كوردةكان هةر ئةوة نيية, لايةنصكي كصشةكة ثةيوةندي بةخؤيانةوة هةية, ئةوان خؤيان هصشتا كصشةيان لة ثةيأةوكردنةكةدا هةية و نةيانتوانيوة بةسةرخؤيانيدا بسةثصنن. ئةوان خؤيان لة ثةرلةماني فيدرال بة عارةبي دةدوصن, تصكستي بنضينةياسا بة عارةبي دةنووسنةوة و لة ثةرلةماني كوردستاندا دةيخوصننةوة و مشتومأي لةسةر دةكةن[7].

أاستة ئةو ئةرتيكلة دان بة وةكويةكي زماني كوردي و عارةبي دادةنصت, بةلآم مةرجة بة كردةوة و لة ثراكتيكدا جصبةجص بكرصت. ئةوة ئةطةر كورد (بةثصي طوتني سةركردايةتي كورد) مانةوة و برايةتي لةطةل عارةب لة ئصراقدا هةلَبذاردووة.

ئةطةر سةيري ولاتاني ناوضةكة بةطشتي بكةين, ئةوا ئةو ئةرتيكلة طؤأانصكي بةرضاوي طرنطة لة ناوضةكةدا. تةنانةت نووسيني لة بنضينةياسادا ئاماذةيةكي أاشكاوي طؤأانةكة دةكات. لة هيض ستاتصكي ناوضةكة دان بةزماني كةمينةكان وةكو زماني فةرمي نةنراوة. ئةو ئةرتيكلة بؤ توركمان و ئاشوري و كلدانيةكان زؤر ثؤزةتيظة, ئةطةر بةكردةوة جصبةجص بكرصت. بؤ كورد زؤر ثؤزةتيظة, ئةطةر بةيةكةوةذيان و برايةتي ئاواتي بنضينةيي ئةوان بصت. بةلآم لة كاتصكدا طةلي كوردستان خةون بة سةربةخؤييةوة دةبينصت, بؤ ئةوان خؤش نابصت, خوصندطةكانيان بة زماني نةتةوةي بالآدةستي عارةبيش (كة زماني نةتةوةي داطيركةر بووة) دةست ثصبكات و ئةو زمانة ناحةزة خؤي بخزصنصتة ناو هةموو كنوكةلةبةرصكي طرنطي ئةو نةتةوةية. أةنطة زؤر لة بةرثرسي ثارتةكان, خاوةن بةرذةوةندةكان و ئصراقضيةكان بةطشتي ئةوة زؤر بةباش بزانن, بةلآم زؤرينةي خةلَك كة خاوةني بةرذةوةنديةكي أامياري يا ئابوري ثةيوةستدار بةعارةبانةوة نين, بةئةطةري زؤر ئةوة بة ناطونجاو و دياردةيةكي ناحةز سةير دةكةن.

 

ئةرتيكلي (7) قةدةغةي هةموو ثشتطيري, ثصشخستن و أةواكردني أةطةزثةرستي, تيرؤريزم و تةكفير و ثاكتاو دةكات. ئةوة ئةرتيكلة زؤر ثؤزةتيظة ئةطةر لة ستاتصكدا, خةلَكةكةي بةدلَ و بةطيان بؤ يةكطرتوويي ستاتةكة هةولَدةن. هةروةها ئةطةر لصكدانةوةي ئةو ضةمكانة نةسوأصندرصت. ضةند كصشةيةك سةبارةت بةو ئةرتيكلة دةكرص سةرهةلَبدةن, لةوانة, تيرؤريزم بةضي ثصناسيةيةك؟ تيرؤريزم ضيية؟ لصكدانةوة و ثصناسةي تيرؤريزم, كصشةيةكي طةورةية. ضونكة هةر ستاتة و دةيةوص بة ئارةزووي خؤي ثصناسةيةكي بؤ دابنصت (بؤنمونة لة ناوةأاستي ئةم مانطةدا كة أصكخراوي نةتةوةيةكطرتووةكان بةبؤنةي  60 ـةمين سالَيادي دامةزراندني, ضةند أؤذصك كؤبوونةوةي هةبوو, ولآتاني ئةندام نةيانتواني لةسةر ثصناسةيةك أصك بكةون). ئايا ثصناسةكة ئةوانةش دةطرصتةوة كة خةبات بؤ أزطاري نةتةوايةتيان دةكةن؟ ئايا ثارتي كرصكاراني كوردستان وةكو ثارتصكي تيرؤريست سةير دةكرصت؟ ئايا حيزبي ديموكراتي كوردستان وةكو طروثصكي تيرؤريست سةير دةكرصت؟ دةكرص لةذصر ناوي شةأي تيرؤريزمدا طةلص بزوتنةوة, ثارتي شؤأشطصأ و رزطاريخوازيش لصبدرصن و لصدانيان أةوا بكرصت. لة بارصكي ئةوهادا ئةوة بؤ كوردةكان ديلامايةكي ثأ كصشة دةبصت.

كصشةيةكي ديكة, دةكرص هةولَي سةربةخؤخوازاني باشوري كوردستان لة بوارة جياجياكاندا, مؤري أةطةزثةرستي و أاستأةويي لصبدرصت و لصدان و سةركوتكردنيان أةوا بكرصت. ضونكة طرنطيداني زياتر بة كةلتور, زمان, مصذوو و تايبةتمةنديةكاني ديكة كة بؤ ناسنامةي كوردستاني بوون طرنطن, خؤيلةخؤيدا خؤجوداكردنةوةية لة نةتةوةي بالآدةستي عارةب, ئةوةش ناطونجاوة لةطةلَ ضةمكي برايةتي و بةيةكةوةذيان كة ئةوان و سةركردة كوردةكان بانطاشةي بؤ دةكةن.  

 

ئةرتيكلي (8) ئاماذة بة ثةيوةندي دؤستانةي ئصراق لةطةلَ ولآتاني دراوسصدا دةكات و دةلَص "ملكةضي دةستصوةرنةدانة لة كاروباري ناوخؤي ستاتةكاني ديكة. ضارةي كصشةكان بة شصوةيةكي ئاشتيانة لةسةر بنضينةي بةرذةوةندي طشتي بصت و أصزي أصكةوتنة نصوستاتيةكان دةطيرصت". ئةو ئةرتيكلة زؤر ئاسايي دةكةوصتة بةرضاو, ئةطةر كصشةي كورد لةو ناوةدا نةباية, يا كوردةكاني بندةستي ئصراق تةنها كوردي ناوضةكةبان. ئةو ئةرتيكلة لةأاستيدا بؤ هةر كوردصكي دةسةلآتداري داهاتووي ئصراق ديلامايةكي طةورةية (ئةطةر ئةو كوردة بأواي بة ئازادي كوردان هةبصت). أصزطرتني بةرذةوةندي ناسيوناليستانةي يةكتر و دةست تصكةلآو نةكردن لةكاروباري ناوخؤ, واتة هةر كوردصكي دةسةلآتدار نابص خؤي تصكةلَي ضةوساندنةوةي كوردةكاني ناو ستاتةكاني ديكة بكات, بةلَكو بةثصضةوانةوة دةبص أصزي بةرذةوةندي ئةو ستاتةش بطرصت. بةرذةوةندي ناسيوناليستانةي ستاتة داطيركةرةكاني كوردستان زؤر لايةن دةطرصتةخؤي, لةوانة و طرنطترينيان واتة بةيةكطرتوويي هصشتنةوةي يةكصتي خاكةكةيان. ئةوةش واتة مانةوةي ذصردةستةيي كوردستان, بةمشصوةية واتة دذايةتي و سةركوتكردني هةر بزووتنةوةيةكي ئازاديخواز, سةربةخؤخواز و جياخوازي كوردستاني. ئةوان هةموويان لةوةدا هاوبةشن و لةو ئةرتيكلةشدا ئاماذة بة ثةيوةندي و هاوكاري لةسةر بنضينةي بةرذةوةندي هاوبةشدا دةكات. هةر كوردصكي دةسةلآتدار كة سوصندي ياسايي بؤ ئةو بنضينةياساية دةخوات, ثصويستة لةسةري ملكةضي هةموو خالَ و بأطةكاني بصت. ديارة لة سوصندخواردنةكةدا دةبص ئةو كوردة بةلَصنيش بة ثاراستني سةروةري, سةربةخؤيي و يةكصتي خاكي ئصراق بدات, بةثصي ئةرتيكلي (49). ئةوةش بةجؤرص لة جؤرةكان هةولَي هصشتنةوةي ئةو كؤنسصثت و ثؤليتيكة دذ بة كوردةية كة لة دواي أصكةوتنامةي لؤزانةوة لة ناوضةكةدا ثةيأةو دةكرصت.

 

ئةرتيكلي (9) بأطةي (ب), قةدةغةي بووني ميليتس لة دةرةوةي سوثادا دةكات.  هةروةها لة ئةرتيكلي (118) بأطةي ثصنجةمدا ئاماذة بة مافي هةرصمةكان لة ثصكهصنان و أصكخستني هصزي ئاسايش, ثؤليس و ثاسةواني هةرصم دةكات. ئةوةي لصرةدا دةبينرصت, ئةوةية هصزي ميليتس لةسةرتاسةري ئصراقدا قةدةغة كراوة. هصزة ضةكدارةكاني يةكصتي و ثارتي كة بة هصزي ثصشمةرطة[8] ناودةبرصن, بووني وةكو هصزصكي سةربةخؤ وةكو ميليتس سةير دةكرصت, بؤية دةبص بطؤأدرصت بؤ هصزةكاني ئاسايش و ثاسةواني هةرصم. بةكورتي هصزصك بةناوي ثصشمةرطة بةفةرمي بووني نامصنصت.

بةثصي ئةرتيكلي (118), ئاسايش و ثارصزطاري هةرصمةكان لةدةست سةنترالدا نيية و ئاذة بة بووني سوثاي فيدرال لة هةرصمدا ناكرصت. بةلآم بةثصي ئةرتيكلي (108) بأطةي 2, داأشتني ثؤليتيكي ئاسايشي نةتةوةيي و جصبةجصكردنيان, هةروةها ثصكهصناني هصزة ضةكدارةكان بؤ ثاراستني سنورةكان لةدةسةلآتي ناوةند داية. ديارة ئةوة هةرصمةكانيش دةطرصتةوة. ئةوة دوو دةربأينن كصشةيان لةطةلَ يةكتردا هةية. لةلايةكي ديكة هصزي ئاسايش و ثاسةواني هةرصم دةبص بةثصي ياسا و ثؤليتيكصك بجولَصتةوة كة سةنترالَ دياري كردووة. بؤية أوونكردنةوة و وردتركردنةوةي زياتر ثصويستة.

 

بةثصي ئةرتيكلي (13), ئةو بنضينةياساية ياساي بالآية و لة هةموو شوصنصكي ئصراقدا لةسةرووي هةموو ياسايةك داية. ثارصزطا و هةرصمةكان بؤيان نيية, ياسايةك ناتةبا لةطةلَ يا دذي ئةو بنضينةياساية دةربكةن. هةروةها ئةرتيكلي (117) دةلَص "نابصت بنضينةياساي هةرصم لةطةلَ ئةو بنضينةياساية ناتةبا بصت". ئةرتيكلي (118) بأطةي (2) دةلَص, "هةرصم تةنها مافي هةمواركردني يا دةستكاريكردني ئةو ياسايانةي هةية كة ناضصتةذصر دةسةلآتي تةنهاي سةنترالَ", واتة هةر دةسةلآتصك كة لة ئةرتيكلي (108) دا بؤ سةنترالَ تةرخان كراوة و سةنترالَ لصي سةرثشكة, هةرصم بؤي نيية دةستكاري بكات.

ئةوةي بة كوردستانةوة وةكو هةرصمصكي فيدرال ثةيوةستدارة, ئةوا دةبص بنضينةياسايةك دابأصذصت كة لةطةلَ ئةو بنضينةياساية تةبابصت و دذي نةبصت. واتة ئةو خالآنةي ثةيوةنديان بة داخوازيةكاني كوردستانةوة هةية يا بؤ كوردستان طرنطن, نابصت بة شصوةيةكي ناتةباي ئةو بنضينةياساية دابأصذرصن. ئةو خالآنةي وةكو: سنوري كوردستان, كصشةي سأينةوةي بةعارةبكردن, خاوةنداريةتي, سةرضاوةي سروشتي, جؤري فيدرالي, ئاييني ئيسلام و ياسادانان, مافي ضارةنوس. بةكورتي كوردستان دةبص ئةو بنضينةياسايةي لا ثةسند بص و ملكةضي بصت, ئةطةرضي ئاييني ئيسلام بالآدةستة لة ياسادانان, سنوري كوردستان بة كصشةي كةركوك بةستراوةتةوة و ناديارة, مافي ضارةنوسي طةلي كوردستان بووني نيية و جؤري فيدراليةكةش زؤر لايةني ناديارة. بةشصوةيةكي ديكة, كوردستان بؤي نيية لة بنضينةياساي خؤيدا ئايين و ستات لةيةكتر جيا بكاتةوة و بةمجؤرة ئاييني ئيسلام لة ياسادانان دووربخاتةوة, بؤي نيية سنوري كوردستان لةلاي خؤيةوة ديار بكات, بؤي نيية دةسةلآتي زياتر لةوةي لة ناوةند يا سةنترال بؤي دياريكراوة بؤ خؤي دابأصذص, بؤي نيية مافي ضارةنوس بخاتة ناو بنضينةياسا هتد. بةكورتي ئةوةي طرنطة و ثةيوةستدارة بة داخوازيةكاني كوردستان بة بنضينةياساي فيدرال دةورةدراوة و كورد لةلايةن خؤيةوة ناتوانص ئةو بأيار و ياسايانة بطؤأصت. ئةوةي كوردستان دةتوانص دةستكاري بكات, ئةو ياسا و بأيارانة دةطرصتةوة كة كةم بايةخن و بة كاروبارة ناوخؤييةكانةوة بةندن. دةكرص سةركردايةتي كوردستان هةولَ بدةن, ياساي بةجؤرصك لة جؤرةكان ثرسيارئامصز/كصشةئامصز لةطةلَ ئةوةي لة بنضينةياساي طشتيدا هاتووة دابأصذن. ديارة ئةوة بؤ تصهصنانةوةي ئةوةية كة سةثصندراوة و نيانتوانيوة بةديبصنن, بةلآم ئةوة بةئةطةري زؤر بص كصشة و طرفت نابصت. 

 

لة دةروازةي دووةم, بةشي يةكةم و بةشي دووةم كة ئاماذة بة ماف و ئازديةكان دةكات, بةشصوةيةكي طشتي ماف و ئازاديةكان بةشصوةيةك داأشتأاوة كة لةطةلَ مافة طةردوونيةكاني نةتةوةيةكطرتووةكان طونجاوة. بةلآم بووني ئاييني ئيسلام وةكو سةرضاوةي بنةأةتي ياسادانان و قةدةغةي دةرضووني هةر ياسايةك كة دذي ثرةنسيثة بنضينةييةكان ئيسلام بصت (كة لة ئةرتيكلي (2) دا هاتووة), لة أاستيدا زيان ثصطةياندني يا بنكؤركردني هةموو ئةو ماف و ئازاديانةية كة هصمايان بؤ كراوة, ضونكة ئيسلام لصكدانةوةي جوداي بؤ ماف و ئازادي مرؤظ هةية. ديارة طةلص لة ئيسلاميستةكان بةهةمان شصوة بووني ثرةنسيثة ديموكراسيةكان بة زيان بؤ ثرةنسيثةكاني ئيسلام دةبينن.

لصرةدا تةنها دةمةوص هةروةستةيةك لةسةر ئةرتيكلي (23) خالَي (3) بأطةكاني (ا,ب) كة ثةيوةنديان بة خاوةنداريةوة هةية بكةم. بةثصي بأطةي (ا), هةموو ئصراقييةك مافي خاوةنداريةتي لة هةموو شوصنصكي ئصراقدا هةية. ئةطةر ئصراق كصشةي نةتةوايةتي و ثاكتاوي تصدا نةبواية, كةس طلةيي لةو ياساية نةدةبوو. ئةوة لة ياساكاتيةكةش (ئةرتيكلي 16 بأطةي ج) هاتبوو و كاتي خؤي لةسةري دوام[9]. ئةوة لة أوانطةي ثرةنسيثي يةكسانيةوة هاتووة, بةلآم بةئةطةري زؤر كورد وةكو بة أصذة كةمينة لصرةدا زياني ثصدةكةوصت. بةتايبةتي ئةو ناوضانةي هةولَي دابأينيان لة كوردستاندا لة أابردوودا دراوة, مةترسيان لةسةر هةية. ديارة ئةو جارةيان بأطةي (ب) بؤ بةربةستكردني مةترسي طؤأيني ديمؤطرافيا نوسراوة. بةلآم كصن ئةوانةي ئةو ياساية ثصناسة دةكةن؟ ئايا ئةوانة بصلايةنن و أصزي بةرذةوةندي ناسيوناليستانةي كوردستان دةطرن؟ لة ض بارصكدا, بةض ثصوانة و لصكدانةوةيةك خاوةنداريةتي بة طؤأيني ديمؤطرافيا دادةندرصت؟ وةلآمي ئةو ثرسيارانة ئاسان نين, بؤية ئةطةري كصشة لةو باريةوة هةية.

 

ئةنجومةني نوصنةران يا ثةرلةماني نوصنةراني خةلَك كة لة دةروازةي سصيةم ئاماذةي بؤ كراوة, نوصنةراني خةلَك لة هةموو شوصنةكاني ئصراقدا دةطرصتةخؤي (يةك نوصنةر بؤ سةدهةزار كةس). لةو ثةرلةمانةدا أصذةي كورد بة طوصرةي ذمارةي دانيشتوانةكاني دةبصت ئةوةش خؤي لة دةورووبةري 20 لة سةدا دةدات (ئةطةر ديسان سوننة بةشداري هةلَبذاردن نةكةن, ئةوا دةكرص أصذةي كورد بطاتةوة نزيكةي 25 لةسةدا). لةو ثةرلةمانةدا زؤربةي بأيارةكان بة جؤرصك لة جؤرةكاني زؤرينة ثةسند دةكرصن. ئةطةر بةتةنها ئةو ثصوةرة واتة ثرةنسيثي زؤرينة ثيادةبكرصت, ئةوا كوردةكان كصشةيان دةبصت و ئؤتؤماتيكي طةلصجار ثةراوصز دةكرصن و هيض دةسةلآتصكيان نابصت. ئةو بأيارانةي بة يةك لةسةر سص يا دوو لةسةر سص ثةسند دةكرصن, بةهةمان شصوة دةكرص بةسةر ثةرلةمانتارة كوردةكاندا تصثةأن, ئةطةر كوردةكان لة بةرامبةرياندا بةتةنها بمصننةوة.

لة ئةرتيكلي (62) بأطةي (1)دا ئاماذة بة بووني ئةنجومةني فيدرالي واتة ثةرلةماني هةرصم و ثارصزطاكان كة نوصنةراني يةكة فيدرالي و ثارصزطاكان دةطرصتةخؤي, دةكرصت.  بةلآم دةسةلآتةكاني ديار نةكراون و نةطوتراوة ئايا ئةو ثةرلةمانة دةتوانص ظيتؤي بأياري ئةنجومةني نوصنةران بكات يا نا. ئةوة و دةسةلآتةكاني ديكةي ئةو ثةرلةمانة جارص ديار نيية و ناشزانرص ضؤن دةبصت, ضونكة ئةوة بؤ دواي ثةسندكردني بنضينةياساكة جصهصلَدراوة. ثصويستة نيشانةيةكي ثرسياري طةورة بةرامبةر ئةوة دابنصين. واديارة هةولَ دةدرصت ثةسندكردني بنضينةياساكة بةبص دياركردني ئةو دةسةلآتانة (كة بؤ سيستةمي فيدرالي زؤر واتادارن), تصثةرصندرصت و ميري نوص دروست بكرصت, ثاشان بةئةطةري زؤر زؤرينةي عارةب دةتوانص سود وةرطرصت و دةسةلآتي ثةرلةماني هةرصم و ثارصزطاكان بةشصوةيةك لصبكات كة لةطةلَ بةرذةوةندي ئةواندا طونجاو بصت. ديارة يةكسانكردني ثارصزطا و هةرصم يا بووني نوصنةراني هةردوو يةكةي جياواز لةيةك ئةنجومةندا (كة ديار نيية بة ض ثصوانةيةك دةبصت) خؤي لةخؤيدا نيطةراني دروست دةكات و كصشةي تصداية.  

 

ئةرتيكلي (90) طوزارشتي دادطاي بالآي فيدرالي دةكات و دةلَصت "دةبصت ئةو دادوةرانة ياساناس و ئيسلامناس بن". ئةوانة ذمارةيان جارص ديار نةكراوة. يةكص لة ئةرك و دةسةلآتة طرنطةكاني ئةو دادطاية, لصكدانةوةي واتاي ئةرتيكل و بأطةكاني (دةقةكاني) بنضينةياساية. هةروةها ئةو دادطاية دةسةلآتي يةكلاكردنةوةي كصشة ياساييةكاني نصوان هةرصم و سةنترالَي هةية. ئةو نيطةرانيانةي كة لةمبارةيةوة هةن, يةكةم: ذمارةي دادوةري كورد كةمينة دةبن و أؤلَيشيان بةطوصري أصذةكةيان دةبصت (ديارة جارص نازانرص بأيارةكان ضؤن وةردةطيرصن, بةلآم ئةطةر شصوةيةك لة ثرةنسيثي زؤرينة ثةيأةو بكرصت, ئةوا كورد كصشةي دةبصت). دووةم: ئةو دادوةرانة دةبص شارةزاي ئيسلام بن. لةو بارةدا و بةهؤي بووني أؤلَي بنضينةيي و بالآي ئيسلام لة ياساداناندا, ئةو دادةوةرانة كةساني ئاييني يا نيمضة ئايينيان دةكرص تصبكةوصت (ضونكة أصطا بؤ ئةوة خؤشكراوة), ئةوةش دةكرص ببصتةهؤي شكاندنةوة بةلاي تصطةيشتنةكاني ئيسلام و فةرامؤشكردني يا بةلاوةناني لصكدانةوة نائيسلاميةكان. بؤية ئةطةري ئةوة زؤرة كةوا ئةو دادطاية تووشي كصشةي لايةنطيري و خراث بةكارهصناني دةسةلآت ببصت و نةتوانص لة ئاستي ثصويستدا بصت.

 

ئةرتيكلي (109 و 110), لة ساماني سروشتي دةدوصت و بةثصي ئةو ئةرتيكلانة ساماني سروشتي لةهةر شوصنصكي ئصراقدا بصت, هي هةموو طةلي ئصراقة. بةو واتاية ساماني سروشتي كوردستان (نةوت و كةرستةخاوةكاني ديكة), هي هةموو طةلي ئصراقة. داهاتيش بةثصي أصذةي دانيشتوانةكاني كوردستان دةبصت. ئةوةش ديسان بةثصي ثرةنسيثي يةكسانيية و هةموو ئصراقيةكان وةكويةك سةير دةكات. بةروبوومي سةرضاوةي سروشتي كوردستان لة خزمةتي هةموو ئصراقدا دةبصت, ئةو بةشةش كة بؤي دةطةأصتةوة أةنطة لة ضاريةكةكي طشتةكة كةمتر بصت. وةكو ديارة كوردستان بووةتة قورباني ئةو ثرةنسيثة. طوتراوة ثشكصكي دياريكراوي زياتر بؤ ناوضة زيان ثصكةوتووةكان بؤ ماوةيةكي دياريكراو تةرخان دةكرصت. بةلآم لةلايةك ديارة ئةوة هةر كوردستان ناطرصتةوة و ناوضةي ديكةي لةو شصوةية لة خواروو لة أابردوودا و ناوةأاست لة ئصستادا هةن, بؤية ئةوة زؤر ناوضةي ئصراق دةطرصتةوة. لةلايةكي ديكة ئةوة هةر بؤ ماوةيةكي كورتي دياريكراوة, ئةوة ئةطةر ناوضةي كةركوك لةبةرضاو بطرين. لةأبردوودا هةموو سامانةكةي باشوري كوردستان دةدزرا و تالآن دةكرا, ئصستا سامانةكةي دةبص بؤ هةموو طةلي ئصراق بصت و تةنها بةطوصري ذمارةي دانيشتوانةكاني ثشكي هةية.

 

ئةرتيكلي (113) بوارة هاوبةشةكاني نصوان سةنترالَ و هةرصمةكان ديار دةكات. بةطوصرةي ئةو ئةرتيكلة, داأشتني ثؤليتيكي ذينطة و ثاراستني, طةشةثصدان, تةندروستي, ثةروةردة و فصركردن و سةرضاوةكاني ئاو بة هاوبةشي دةبصت. بةثصي ئةرتيكلي (112) ئةطةر هةر شتصك لة دةسةلآتي تةنهاي فيدرالدا نةبصت, ئةوكاتة بؤ هةرصم هةية ياساي تايبةت بةخؤي ثيادة بكات. بةمشصوةية ئةو بوارانةي ناويان هصندرا بةشصوةيةك نابن كة أةنط تةنها لة ويستي نوصنةراني هةرصم (بؤنمونة كوردستان) دةداتةوة. بؤية بةطوصرةي ئةوةي سةرةوة دةسةلآتي ناوةند دةست لةكاروباري ناوخؤي هةرصم لةو بوارانةدا ياساييانة دةتوانص وةربدات. بؤيةش سةربةخؤيي ناوخؤيي هةرصمي فيدرال لصرةدا لة كصشةداية و دةكرص ثصشصل بكرصت. ئةوةجطة لةو بوارانةي كة لة ئةرتيكلي (108) دا سةنتأالَ لصيان سةرثشكة.

 

دةروازةي ثصنجةم, بةشي يةكةم, كة سةبارةت بة هةرصمةكانة, لة ئةرتيكلي (114) بأطةي يةكةمدا دان بة هةرصمي كوردستان و دةسةلآتةكاني ئصستاي وةكو هةرصمصكي فيدرالي دةنرصت.  وةكو ياساكاتيةكة دان بةو سنور و دةسةلآتة داندراوة كة بةر لة 19ي مارسي 2003 (بةر لة أوخاني سةدام) لة دةستي كورددا بووة, ئةوة لة ئةرتيكلي (138) دووثاتكراوةتةوة. بةو واتاية ثصشكةوتنصك لةو بارةيةوة نةبووة. بةلآم وةكو ديارة كصشةي سنور بةشصوةيةك لة شصوةكان بةستراوةتةوة بةجصبةجصكردني ئةرتيكلي (58). لة ئةرتيكلي (136) دا نووسراوة, "دةبصت ئةرتيكلي (58) بة هةموو بأطةكانيةوة جصبةجص بكرصت". بةطوصرةي بأطةي دوو "دةبص ئاساييكردنةوة, ثاشان ئاماركردن, دواي ئةوة طشتثرسي لةسةر كةركوك و ناوضة كصشة لةسةرةكان بؤ دياركردني ويستي خةلَكةكةي ئةنجام دةدرصت, ئةوةش دةبص تا كانوني يةكةمي سالَي 2007 تةواو ببصت". لةمةوبةر بةدرصذي لةسةر ئةرتيكلي 58 دواوم[10], بؤية نامةوص دووبارة بة يةكة بةيةكةي خالَةكانيدا بضمةوة. ئةوةي لصرةدا وةكو طؤأان دصتةبةرضاو, دةربأيني ضةمكي طشتثرسيية (بةلآم بص وردةكاري) كةثصشتر خؤي لص لادرا بوو. بةلآم طشتثرسي ضؤن و لةسةر كامة ناوضة؟ ئةو ناوضانة ضؤن سنورةكانيان ديار دةكرصت و ضؤن ئةو خةلَكة لة شارؤضكةيةكي يا طوندةكي ناوضةيةكدا دةتوانن هةرصمصك هةلَبذصرن؟ كة سنورصك ديار نةكرابصت, بة قولآيي ضةند بؤ ناو كوردستان طشتثرسي دةكرصت؟ بؤنمونة ئةطةر سنوري كؤمةلَي طةلان (واتة ويلايةتي موسلَ بةرلةوةي بة ويلايةتي بةغدا و بةسرا بلكصنرصت) ديار كارباية و بطوترابا بة ثانايي ضةند كيلؤمةترصك لةوبةر و ئةوبةر طشتثرسي دةكرصت, ئةوسا دةكرا بةشصوةيةك لة شصوةكان وصنةيةك بخرصتةبةرضاو. ديارة ئةوة نةكراوة و ئةو ناوضة كصشةلةسةرانة ناوضةيةكي زؤر و ثانوثؤأن و هةندصكيان بةدةيان كيلؤمةتر لةناوةوةي كوردستاندان و دوورن لة سنوري مصذوويي باشوري كوردستانن. بؤية ئةو طشتثرسيية و نووسيني هةروا بة ثانوثؤأي كصشةي زؤري بةدواوةية و ثصويستي بة وردةكاري زؤر زياترة. دياريش نيية عارةب ضؤن و بة ض شصوةيةك ثةسندي جوداكرنةوةي ناوضةكان لةيةكتر دةكةن. ثرسيار و نيطةرانيةكاني سةبارةت بةو لايةنة زؤرن. جطةلة كةموكوأيةكاني خودي ئةرتيكلةكة, ئةو بأيارة كة دةبواية لة ماوةي قؤناغي طواستنةوةدا جصبةجص بكرصت, نةكرا و لايةني زؤرينةي عارةب خؤيان لصي بوارد و كؤسثي زؤريشيان بؤ جصبةجصكردني دروستكرد. ئصستا دواي ئةوةي عارةب دةبنةوة خاوةن هصز و ستات و بنضينةياسا, بؤ ئةوجارةيان ملكةضي ئةو بأيارة دةبن؟ طةرةنتي ضيية كة ئةوان لصي ثاشطةز نابنةوة؟ لةلايةكي ديكة دياريكردني كاتي دياريكراو (ئةو "سةقفي زةمةنية"ي كوردةكان زؤر لةسةر زاريانة), خؤيلةخؤيدا واتاي ضارةسةري أةوا و طةأانةوةي ئةو ناوضانة ناطةيةنص و مةرجيش نيية أصزي "كاتي دياريكراو" بطيرصت. ئةطةر عارةب وةكو كورد دلَسؤزي أصكةوتنةكة نةبن و دةستثصشخةري نةنوصنن, ئةوا بةئةطةري زؤر جصبةجصكردني ئةو أصكةوتنة زؤر سةخت دةبصت و أةنطة هةرطيز نةكرصت.

ثاشان ئةو أصككةوتنةي لة بأياري 58 داية, بةشصوةيةك لة شصوةكان دةستبةردارية لة هةندص ناوضةي كوردستان. ضونكة ثرؤسةي طشتثرسي, واتة بووني ئةطةري لةدةستضووني ناوضةي كوردستاني. طشتثرسيةكة لةسةر ئةو ناوضانة دةكرصت كة هةميشة و لة بنضينةدا كوردستان بووينة. بؤية تةنها دؤأاو (ئةوجا كةم يا زؤر) لةو بوارةدا تةنها كوردةكةية.

 

بةبةراورد لةطةلَ ياساكاتيةكة شصوةي دروستكردني هةرصم طؤأاني تصدا كراوة. ئةوجارةيان يةك ثارصزطا يا زياتر بؤيان هةية هةرصم ثصك بهصنن, ئةوة بةثصي ئةرتيكلي (116). بة ثصي بأطةكاني ئةو ئةرتيكلة, يةك لةسةر سصي ئةنداماني ئةنجومةني ثارصزطا, يا يةك لةسةر دةي دةنطدةران, دةتوانن ئةو داواكارية بكةن و بخرصتة طشتثرسيةوة. ئةوةي لصرةدا دةكرص بؤ ضارةسةري كصشةي كةركوك يا ناوضةي ديكةي كصشةلةسةر كؤسث دروستكات ئةوةية, دةكرص لةلايةن عارةب و توركمانةوة هةولَ بدرصت بؤنمونة شاري كةركوك بةتةنيا يا كةركوك و دةوروبةري بكرصتة هةرصمصكي سةربةخؤ و بةمجؤرة ثاشان هةولَي ثصشطرتني لة طةأاندنةوةي بؤ كوردستان بدرصت. بةكورتي لةياساكاتيةكة شوصني تايبةت بؤ كةركوك داندرابوو و أصطاي لكاندني بة هةرصم ياساييانة أاستةوخؤ لص طيرابوو, ئةو جارةيان بةأصطايةكي ديكةي ناأستةوخؤ هةولَي ئةو ثصشطرتنة دةدرصت. بةطوصرةي بةشي دووةمي هةمان دةروازة, دةكرص ثارصزطا لةدةرةوةي هةرصمدا بن و جؤرة مافصكي خؤبةأصوةبردني بةرفراوانيان ثصبدرصت. ئةوةش دةكرص بؤ ثصشطرتن لة طةأانةوةي كةركوك بؤ سةر كوردستان سوودي لص وةربطيرصت. واتة كةركوك وةكو ثارصزطا مافصكي خؤبةأصوةبردني بةرفراواني ثصدةدرصت و لةو ضوارضصوةيةدا هةولَي أصكةوتنصك لة نصوان نةتةوة جياجياكاني شارةكة دةدرصت. ديارة لةو بارةدا هةولَ دةدرصت, ئةو ضارةسةرة وةكو ئةلتةرناتيظصكي باشتر لة طةأاندنةوةي بؤ سةر كوردستان ثيشان بدرصت و ثاكانةي بؤ دةكرصت. سةبارةت بة هةردوو بار, ئةطةر ئةمةريكا لةو لايةنةوة ثشتطيري عارةب و توركمان بكات, ئةوة ئةطةري بةأياليزةبووني ئةو بارة و ترازاندني كةركوك لةكوردستان زؤرة.

 

سةبارةت بة مافي ضارةنوسي طةلي كوردستان, وةكو ديارة لةو بنضينةياسايةدا بةهيض جؤرصك نةنوسراوة و ئاماذةي ثص نةكراوة. لة كؤتايي ثصشةكيةكةدا دةلَصت "ئصمة طةلي ئصراق بةهةموو ثصكهاتةكانيةوة ئازادانة و ئارةزوومةندانة ئةو يةكطرتنةمان كردووة, ملكةض بوون بةو بنضينةياساية ثارصزطاري يةكطرتني ئازادانةي طةل, خاك و سةروةري ئصراق دةكات". وةكو لة وتاري ثصشتر لصيدوام, ئةو يةكطرتنة ئارةزوومةندانة نيية و طةلي كوردستان لةوةدا سةرثشك نةكراوة. طةر بةأاشكاويش ئاماذة بةمافي ضارةنوسي طةلي كوردستان نةكرصت و نةطوترصت طةلي كوردستان مافي جيابوونةوةي ياساييانةي هةية, ئةوة دووثاتكردنةوةي نةبووني يةكطرتنصكي ئارةزوومةندانةية. بةواتايةكي ديكة, ئةطةر سةرةتا ئةو مافة بة خةلَكي كوردستان أةوا نةبيندرا و خةلَكةكةي ناضاري ناو ئصراق كرانةوة, بووني نووسيني أاستةوخؤ و أاشكاوي مافي ضارةنوس لة بنضينةياساكةدا, دةكرا ئةوة تصبينيتةوة و مؤركي ئارةزوومةندي بداتة يةكطرتنةكة, ضونكة لةو بارةدا كوردستان دةيتواني لة نصوان مانةوة و جيابوونةوةدا ياساييانة هةلَبذصرصت. ضونكة يةكطرتن كاتصك ئارةزوومةندانةية, طةرهاتوو طةل توانا و مافي هةلَبذاردني لةنصوان ضةند أصطا و ئاراستةيةكدا هةبصت. ئةطةر طةل هيض أصطا و ضارةيةكي ديكةي ثص أةوا نةبينرصت, ئةوة واتاي ناضاركردنيةتي بؤ ئاراستةيةكي دياريكراو.

أستةي "ملكةض بوون بةو بنضينةياساية ثارصزطاري يةكطرتني ئازادانةي طةل, خاك و سةروةري ئصراق دةكات", ئةوة لةوةوة هاتووة كةوا ئةوانةي لةسةر ئةو بنضينةياساية أصكةوتوون, لصرةدا بةلَصني خؤيان دووثات دةكةنةوة, كةوا ئةوان ملكةضي ئةو بنضينةياسايةن, بةمجؤرة ملكةضي يةكصتي طةل و خاك و سةروةري ئصراقن. دةكرص أستةي لةو شصوةية لة بنضينةياساي ولآتصكي ديكةدا كة زؤر جوداشة لة ئصراق, بنوسرصت, ضونكة ئةوة بةلَصًن دانة بة ملكةض بوون بة دةكومصنتةكة و ئةو بأيارانةي لةناويدا هةن. ئةوة جؤرصكي كلاسيكيانةي بةلًَصندانة. وةكو ديارة لةو أستةيةدا نةطوتراوة طةر لايةنصك ملكةضيي ئةو بنضينةياسايةي نةكرد, ئةوا ئةو لايةنة لة دياريكردني ضارةنوسي خؤي ئازادة, هةروةها نةطوتراوة طةر ئةو بأيارانةي ناو بنضينةياسا أصزيان نةطيرا, ئةوا هةر لايةنصك بؤي هةية ملكةضي ئةو يةكطرتنة نةبصت (وةكو ئةوةي نوصنةراني كورد لصكيدةدةنةوة). بةثصضةوانةوة ئةوانةي بةشداري ئةو أصكةوتنة دةكةن و سوصند بةو بنضينةياساية دةخؤن, دلَسؤزي خؤيان بؤ يةكطرتن و يةكصتي خاكي ئصراق دووثات دةكةنةوة (وةكو ئةوةي كة نووسراوة). طةر لة داهاتوودا هةر لايةنصك لةو سوصند و طفتة ثاشطةز ببصتةوة, ئةوة ثاشطةزبوونةوةية لة بةلًَصن و سوصندةكةي. ئةطةر ئةو لايةنة هةولَي جيابوونةوة بدات, لةو بارةدا دةكرص لايةنة جياخوازةكة بة ناثاك و خؤفرؤش بناسصندرصت و هةولَي لصداني ياساييانةي بؤ خؤش بكرصت. ئةوةش أصطةي دةضيتص, ضونكة نةطوتراوة و نةنوسراوة ئةوةي ملكةضي ئةو دةكومصنتة نةبصت, ئازادة لةوةي جيابصتةوة يا بةلايةكي ديكةدا بضصت. ديارة دةكرص كورد بلَصن, لةبةرئةوةي "هيض نةنوسراوة" ئصمة بؤمان هةية جياببينةوة, بةلآم طومان لةوةدا هةية عارةبي زؤرينة ئةوة ثةسند بكةن, ضونكة ئةوان واي لصكنادةنةوة, بةلَكو بةثصضةوانةي ئةوةي تصدةطةن. ئةو لصكدانةوةيةي كوردةكان بةو شصوةية, سةبارةت بة ضةمكصكة نةنووسراوة, بةئةطةري زؤر لايةني بةرامبةر جةخت لةسةر نةبووني ئةو ماف و ضةمكة دةكاتةوة. ئةوةي لصرةدا خؤي دةردةخات ئةوةية لةطةلَ ئةوةي ئةو دةكومصنتة جؤرة أصكةوتنصكي نصوان لايةنة جياجياكانة و لةلايةن هةمووانةوة ثةسند كراوة, بةلآم هةر يةكة لصكدانةوةي خؤي بؤ هةندص لايةني دةكومصنتةكة هةية و هةر يةكة دةيةوص بةئارةزووي خؤي لصكي بداتةوة, ئةوةش ئاماذة بة نةبووني تةبايي لةسةر تصطةيشتني دةكومصنتةكة دةكات. بةمجؤرة ئةوة هصما بؤ بةردةوامي ناتةباييةكان لة نصوان لايةنة جياوازةكاندا دةكات.

بة كورتي ئةو أستةية بةلًَصنداني ملكةضية بؤ دةكومصنتي بنضينةياسا. لصكدانةوةي ئةو أستةية وةكو بووني مافي ضارةنوس, لصكدانةوةيةكي لايةنطيرانةية و لايةني بةرامبةر ئةوهاي نابينصت. ئةطةر كوردةكان بيانةوص ئةوة وةكو مافي ضارةنوس لة داهاتوودا بةكاربصنن, بةئةطةري زؤر كصشةي لصدةكةوصتةوة و أةنطة ناكؤكي و جةنط بةدواي خؤيدا بهصنصت. ضونكة وشةي "مافي ضارةنوس" يا "ئازادي جيابوونةوة" لةياساكةدا نةنووسراوة, بؤية ياساييانة أةوا نةكراوة, بةلآم "ملكةضبوون" بة يةكطرتنةكة ياساييانة مؤر و أةوا كراوة. ئةوة لة ئةرتيكلي (49) دا لة تصكستي سوصندخواردنةكةدا دووثات و جةختي لةسةر كراوةتةوة. لةوصشدا ئةطةر و مةطةر لة طؤأصدا نيية.

ئةو لصكدانةوةيةي نوصنةراني كورد بةشصوةيةك لة شصوةكان جؤرة نكؤلَيكردنصكة لة نةبووني مافي ضارةنوس, هةروةها هةولَصكة بؤ وةلآمي أةخنةطران لةلايةك, لةلايةكي ديكة هصوركردنةوةي خةلَك و هاندانيانة بؤ ثشتطيري لة دةكومصنتةكة.

 

ئةنجام

جطةلةوةي سةروةري كوردستان و دةسةلآتة طرنطةكاني وةكو دارايي, دةرةوة, ئاسايشي نةتةوايةتي هتد. دراوةتة سةنترالَ, بةثصي ئةو بنضينةياساية لة زؤر لايةندا كورد دةكةوصتة ذصر ثرةنسيثي كةمينة و زؤرينة. ئةو ياسا و بأطانةي ئاماذة بة يةكساني ماف دةكةن, مسؤطةري أاستةوخؤي ئةو مافانة بة كردةوة ناكةن. بةئةطةري زؤر لة ثراكتيدا بةديهصنانيان زؤر سةختة. أصزكردني وشةي جوان شتصكة, بة كردةوة ثةيأةوكردن و بةديهصناني شتصكي ترة. بؤ بةديهصناني مافةكاني مرؤظ, ئازادي و يةكساني, دةسةلآتصكي ديموكراسي ثصويستة, بةلآم ئةو بنضينةياساية طةرةنتي بووني دةسةلآتصكي ئةوها ناكات, بةلَكو زياتر ئاماذة بة دةسةلآتصك كة ئايين تصيدا بالآدةستة دةكات. تائصستا هيض دةسةلآتصكي ئاييني يا ئيسلامي نةبيندراوة, ثةيأةوي ثرةنسيثة ديموكراسيةكاني كردبصت, بؤيةش طومان لةوةداية ئصراق ئةوةي لةباردابصت و ثصبكرصت.

بةثصي ئةو دةكومصنتة دةبص خةلَكي كوردستان ملكةضي بنضينةياسايةك كة ئاييني ئيسلام تيايدا بالآدةستة ببن. كوردستان ناتوانص لةلايةن خؤيةوة ئايين و ستات لةيةكتر جودا بكاتةوة و سيستةمصكي سيكولار دامةزرصنصت.

ديارة زماني كوردي وةكو زمانصكي يةكسان لةطةلَ زماني عارةبي سةيري كراوة, بةلآم ئةوة لة بوارةكاني ديكةدا ناتوانص كورد لةطةلَ عارةبي زؤرينةدا بطةيةنصتة ئاستي يةكسان بوون, جطةلةوةي دةكرص بووني زماني عارةبي لة تةك زماني كوردي لة كوردستاندا, ببصتةهؤي بصزاري خةلَك.

سةبارةت بة سيستةمة فيدراليةكة, سةنترالَ دةسةلآتي زؤري دراوةتص و دةست لةزؤر كاروباري ناوخؤيي كوردستان دةتوانص وةربدات. زؤرلايةني فيدراليةكة ديار نيية و نازانرص دةسةلآتي ثةرلةماني هةرصم و ثارصزطاكان ضيية.

لة ئةنجومةني نوصنةران يا ثةرلةماني طشتيدا, أصذةي كوردةكان كةمينةية و بة ئاساني بةثصي ثرةنسيثي زؤرينة دةتوانرص ثةأاوصز بكرصن. بةتايبةتي ئةطةر لةسةر بابةتصك كوردةكان بة تةنها بمصننةوة.

سةرضاوةي سروشتي كوردستان بؤ هةموو ئصراقة و ئةوةي بؤ كوردستان دةطةأصتةوة بة ثصي قةوارةي دانيشتوانةكاني كوردستان دةبن.

سنوري كوردستان بة بأياري 58 بةستراوةتةوة و خراوةتة دواي ثةسندكردني بنضينةياسا, لةلايةكي ديكة ئةو طشتثرسييةي لةسةر دياركردني ويستي خةلَك نووسراوة, بص وردةكارية و نازانرص ضؤن و بة ض شصوةيةك دةبصت. ئةوانةش جصطاي نيطةرانين ضونكة, كاتص عارةب لاوازبوون و ثصويستيان بة كورد هةبوو لاريان لة جصبةجصكردني بأياري 58 كرد, دواي ثةسندكردني بنضينةياسا و بةهصز بوونةوةيان دةكرص ديسان لاري لةوةدا بكةن. لةلايةكي ديكة جياوازيةكي طةورة لة نصوان كورد و عارةب لةسةر دياركردني هصلَي سنور هةية. بؤية طونجاوة نيطةراني سةبارةت بة جؤر و ضؤنيةتي طشتثرسيةكة ثيشان بدرصت. جطةلةوةي طشتثرسيةكة لةسةر ناوضةكاني كوردستان دةكرصت و لة ئةنجامدا كورد هةندص بةشي نيشتيمانةكةي لة دةست دةدات.

مافي ضارةنوس بؤ خةلَكي كوردستان يا ئازادي جيابوونةوة لة بنضينةياساكةدا نةنوسراوة, واتة باشوري كوردستان دةرطاي جيابوونةوةي ياساييانةي لص داخراوة. ثةسندكردن و سوصندخواردن بؤ ثشتطيري ئةو بنضينةياساية, ملكةض بوونة بة ثاراستني يةكصتي و سةروةري  خاك و طةلي ئصراق.

بنضينةياساي تايبةت بة كوردستان ناتوانص بة جؤرصك بصت كة ناتةبا لةطةلَ يا دذي بنضينةياساي طشتي بصت. بةئةطةري زؤر بووني ناتةبايي بص كصشة و تةنطوضةلَةمة نابصت.

ئةو بنضينةياساية طةلص لايةني بؤ داهاتوو جصهصلَدراوة و ئةو بأطانةي كة وردةكاريةكانيان بؤ نةنوسراوة, مةرج نيية ئةو وردةكاريانة لة ئاستي سةردصأةكاندا بن. ضونكة بةرذةوةندي دذبةيةك هةن.

 

ئةطةر سةيري داخوازيةكاني خةلَكي كوردستان بكةين و لةطةلَ مافةكاني ناو ئةو بنضينةياساية بةراوردي بكةين, ئةوا سةيردةكةين ئةو دةكومصنتة دوورة لة بةديهصناني خةوني دصرينةي خةلَكي كوردستان كة سةربةخؤيية. ئةو دةكومصنتة أصطةي ياساييانةي سةربةخؤيي كوردستان نادات. جطةلةوةي ئصستا دةبص ئةوان مل بؤ ياسا و لصكدانةوةي ئيسلامي لة هةموو ئاستة جياجياكاني كؤمةلَطةدا كةض بكةن.  ئةو دةكومصنتة درصذة بة ثؤليتيكي مانةوة لةطةلَ ئصراقدا دةدات, لة سايةي ئةوةشدا و سةبارةت بة يةكسانيي ئازادي و ماف, كورد وةكو كةمينة ناتوانن بةكردةوة لةطةلَ نةتةوةي زؤرينةي عارةب بطةنة يةك ئاستي وةكويةك. ئةوة لة ثصشكةوتوترين ستاتدا (بؤنمونة ئةمةريكا, ئيسثانيا, فةرةنسا) نةتوانراوة بكرصت, لة ئصراقدا هةر ناكرصت.

ئةطةر سةيري داواكاريةكاني نوصنةراني كورد (سةركردايةتي يةكصتي و ثارتي) بكةين, سةيردةكةين ئةوانيش نةيانتوانيوة ئةو داخوازيانة بةدةست بصنن كة بانطاشةيان بؤ دةكردن. بؤنمونة نةتوانرا سةرضاوةي سروشتي كوردستان لة ذصر كةنترؤلَي ميري كوردستان بهصلدرصتةوة. نةتوانرا هصزصك بة ناوي ثصشمةرطة و جيا لة سوثاي ئصراق بهصلَدرصتةوة. نةتوانرا سنوري كوردستان دياري بكرصت و ديسان دووسالَي ديكة دواخرا. نةتوانرا ئايين لة ستات جيا بكرصتةوة. نةك هةر ئةوة, بةلَكو نةتوانرا ئةوةش بكرصت كة "بارزاني" داواي دةكرد و دةيطوت "دةبص ئاييني ئيسلام وةكو سةرضاوةيةكي ياسادانان بصت, نةك بنضينةي ياسادانان". نةتوانرا سيستةمصكي ديموكراسي و مؤدصرن دابمةزرصت, وةكو كوردة سيكولاريستةكان داوايان دةكرد. نةتوانرا سيستةمصكي فيدرالي أةوا دابمةزرصندرصت. نةتوانرا مافي ضارةنوس بسةثصندرصت ....

 

لةكؤتاييدا, ئةو دةكومصنتة زؤر ضةمك و دةربأيني دذ بةيةك دةطرصتةخؤي (لةوانة ثرةنسيثةكاني ئيسلام بةرامبةر بة ثرةنسيثة ديموكراسيةكان). وةكو ديارة هةولَدراوة بؤ هةر لايةنصك بةطوصرةي قورساييةكةي شتصك بنوسرصت, بةلآم واثصدةضص هصندة بيرلةوة نةكراوةتةوة, كة ئايا ئةو بنضينةياساية دةكرص بةكردةوة ثراكتيزة بكرصت؟!

 

 

 

 

 

 


 

بؤ بينيني بابةتي ترم  

www.kadirshorsh.com

 

 

 


 

The Associated Press, Text of the draft Iraqi Constitution, -[1] http://www.usatoday.com/news/world/iraq/2005-08-24-iraqi-constitution-draft_x.htm

, http://web.krg.org/articles/article_detail.asp - النص الكامل للدستور المعد للاستتفتاء  Aug29

-  سةنتةري أؤشنبيري ثارصزةران, دةقي وةرطصأدراوي دةستوري هةميشةيي ئصراق www.kurdistannet.org

http://web.krg.org/articles . 25.8.2005[2] , برلمان كردستان يدعم بالإجماع مسودة الدستور العراقي.

[3]  ديارة داخوازي طةلي كوردستان جوداية لة داخوازي سةركردةي ثارتةكان. لة لصدوانصكدا مةسعود بارزاني دان بةوةدا دةنصت و دةلَصت, "ئصمة داخوازي طةلمان بةلاوةناوة".

[4] دةتوانن سةيري وتاري, بنضينةياساي ئصراق: ضةند تصبينيةكي سةرةتايي لة سايتي www.kadirshorsh.comبكةن.

[5] ثةيامنصر14.09.2005, نةتةوةيةكطرتووةكان دةستوري عصراقي بة ثصنض هةمواركردنةوة وةرطرت.

[6]وكالات الانباء, قانون إدارة الدولة, المادة التاسعة, 9 March 2004 , [by www.kdp.info - NewsID=11072].

[7]  تةنانةت تصكستي ياساي سةرؤكايةتي كة تةنها بؤ كوردستان بوو, بة عارةبي نوسرا و طفتوطؤي لةسةركرا, لة 7.6.2005دا.

[8] ثصشمةرطة بة واتا ئايديالةكةي, ئةو هصزةية كة لة ئةنجامي داطيركاري كوردستان دروست بووة و بؤ بةرطري لة كوردستان و خةلَكةي هاتؤتةدي. ثصشمةرطة بةرذةوةندي طةل بةرز أادةطرصت و ناكةوصتة ناو ضوارضصوةي بةرذةوةندي ثارت و سةركردةي ثارت.  ثصشمةرطة كارص دذي طةل و نيشتيمان ناكات. أةوشتبةرزي, دةستثاكي, ثشودرصذي و طياني هاوكاري بةها بنضينةييةكان و مؤأالي ثصشمةرطة ثصكدةهصنن. هةر كاتصك و لةهةر بارودؤخصكدا ثصشمةرطةيةك يا هصزصكي ثصشمةرطة ئةو ثرةنسيثانةي بةزاند, ناسنامةكةي و بنضينةي بووني خؤي لةدةست دةدات و دةكةوصتة خانةيةكي ديكة. ئةوةي ئصستا لة باشوردا هةية, لة دةرةوةي ئةو ثصناسةيةي سةرةوة داية, بؤية ئةوة هصزي ثصشمةرطة نيية. ئةوانة هصزي ضةكداري دوو ثارتي دةسةلآتدارن و بةثصي بةرذةوةندي ثارت و سةركردةكانيان دةجولَصنةوة.

[9] سةيري وتاري "دةستوري كاتي ئصراق و ثاشةكشةي مافةكاني كورد" لة سايتي www.kadirshorsh.com يا سايتي دةنطةكان بكة.

[10] سةيري وتاري: "ئةرتيكلي 58 طةرةنتي ضارةسةري أةوا ناكات" لة سايتي www.kadirshorsh.com يا سايتي دةنطةكان بكة.