خوصندنةوةيةكي سةرةتايي دةستوري عصراقي نوص

د.كةمال سةيد قادر

   

دةستور وةكو كؤمةلصك أصنمايي ياسايي ثابةند ئةركي أصكخستني ضؤني يةتي بة كارهصنانو بة أصوةبردني دةسةلاتة لة نصو دةولةتدا جطة لة دياري كردني سنوري دةسةلات بةرامبةر بة مافي هاوولاتيان كةوا بة مافة بنةأةتي يةكان ناسراوة. دةستور لة سيستةمصكي ديمكراسيا زياتر بريتي ية لة طرصبةندصكي كؤمةلايةتي، طرصبةندصك كةوا ئةو أصنمايانة لة خؤي دةطرصتةوة كة هاوولاتيان لة سةري أصكدةكةون بؤ بة أصوةبردني دةولةت لة سةر بناغةي ثصكةوةذياني  ئارةزومةندانة. بؤية وويستي ئازادي خةلق بؤ ثصكةوة ذيان لة ذصر أةشمالي أصكخراوصكي سياسي وةكو دةولةتدا لة بنةما هةرة طرنطةكاني كؤمةلطايةكي ئازادة ضونكة هيض طرصبةندصك نايةتة كايةوة بة بص وويستي ئازادي هةمو لايةنة بةشدارةكان. لصرةدا ئةمة ئةوة دةطةيةنص كةوا تاكة كةسانو كؤمةلصك لة كة سان كةوا طروثصكي ئصتني ياخود ئاييني ثصك دصنن دةبص  ثصشي أصككةوتن لة سةر ئةو بنةميانة كةوا دةستوري ثص دةلصين  لة أاثرسيصكدا ئارةزوي خؤيان لة كةشوهةوايةكي ئازادانةدا لة سةر ثصكةوة ذيان دةرببأن ئينجا دةست بكةن بة داناني أصنمايةكان واتة دةستور  كة دةبصتة بناغةي ثصكةوة ذيانيان.

 سةبارةت بة أةشنوسي دةستوري نوص ي عصراق ئةوةي لصرةدا دةيبينرصت نةبوني ئةم وويستة ئازادةية بؤ دةربأيني ئارةزو لة سةر ثصكةوة ذيان هةرضةندة لة ديباجةي أةشنوسي  دةستوري عصراقيدا هاتوة كةوا " ئصمةي طةلي عصراق بة هةمو ثصكهاتةو تايفةكان بة ئازاديو بة وويستي خؤمان بأياري يةكطرتوي خؤماندا"، ضونكة ئةوةي ئاشكراية نة لة كوردو نة لة هيض لايةنصكي تر ثرسيار نةكرا ئايا دةتانةوص ثصكةوة بذين؟  طريشمان كةوا ثةرلةماني كوردوستان كة خؤي بة نوصنةري طةلي كورد دادةنصت، كةوا خؤي لة أاستةقينةشدا واني ية ضونكة دةزطايةكي سياسي حيزبي ياخود تاكة كةسي ية بؤ شةرعيةت دان بة هةر بأيارصك كةوا دوو كةس لة كوردوستاندا لة سةري كؤك بن، ئةم بأيارةي لة جياتي ميللةتي كورد داوة ئةوا هةم ديسان ئةم أةشنوسة لة سةر بنةماي ئارةزومةندانةي طةلاني عصراق نةهاتؤتة كايةوة ضونكة ئةو داواكاري يانةي كةوا نوصنةراني كورد برديانة بةغدا لة 10% شي جص بة جص نةكرا، جطة لةوةش كةوا أةشنوسي كؤتايي، ئةم أةشنوسة ني ية كةوا ثةرلةماني كوردوستان بأياري لة سةردا كةوا لة 153 مادة ثصكهاتبو بةلكو ضواردة مادةي لص كةم كراوةتةوة. وة طؤأنكاري تريش بة أصوةن بؤ قايلكردني سوننة عةرةبةكان.

 ئةوةي ثةيوةندي بة ميللةتي كوردو هةرصمي كوردوستانةوة هةية ئةوا حةزدةكةم شص كردنةوةيةكي ياسايانةي ناوةأؤكي ئةم أةشنوسة بخةمة بةرضاوي خؤصنةراني بة أصز تاكو خؤيان بأيار لة سةر ئةوة بدةن تا ضي أادةيةك وويستو داواكاري يةكاني كورد جص بة جص كراون؟

 بة أاي من لايةني كوردي لةم خالانةي خوارةوة  سةركةتو نةبوة ضونكة هةم مادةكان داخوازي يةكاني كورديان بة شصوةيةكي عاديلانة  دابين نةكردوة هةم ناأوني لة داأشتني مادةكان دةستورةكة دةكاتة كصلطةيةكي مين بؤ لايةني كوردي:

 

1.                   سنوري هةرصمي كوردستان هةر سنورةكةي ثصش أوخاني أذصمة: بة ثص ي مادةي 114 دان بة هةرصمي كوردستان وةكو هةرصمصكي فيدرالي دةنرصت، وة مادةي 138 لة بارةي سنورةكةيةوة دةلصت كةوا مادةي 53 بأطةي (ءا) لة ياساي بةأصوةبردني كاتي لة دةستوري عصراقي نوص كاري ثص دةكرصت. ئةم بأطةيةش دةلصت: دان بة حكومةتي هةرصمي كوردستان دادةنرصت بة ثصناسةي حكومةتصكي أةسمي لة ضوارضصوةي ئةم ناوضانةي كةوا لة لايةن حكومةتي هةرصمةوة بة أصوة دةضون لة ثصش 19.3.2003.  كةواتة مادةي 138 بة هةمان جؤري ياساي كاتي ناوضة كوردوستاني يةكاني كةركوكو مةخمورو خانةقينو شةنطارو شوصنةكاني تر كةوا لة ياساي كاتي خرابونة دةرةوةي هةرصمي كوردستان، ئصستاش ديسان هةر وةكو خؤي دةمصنصتةوة بةلايةني كةمةوة تاكو   31.12.2007 هةروةكو لة مادةي 136 ي أةشنوسةكة هاتوة. لصرةدا هيض ثاساوصك نةبو بؤ جيا كردنةوةي ئةم ناوضانة لة هةرصمي كوردوستان ضونكة هةندصك لةم ناوضانة وةكو خانةقينو مةخمورو شةنطال ئاساوةرةكاني تةعريبيان  لة سةر نةماوة وة بة هيض جؤرصكيش كصشة لة سةر كوردوستاني بونيان ني ية وة أصذةي عةرةب تيانا خؤي لة نزيكةي 2% دةدات، بؤية دةبواية نوصنةراني  كوردي بة هيض جؤرصك لصرةدا سازش نةكةن.

2.                   دواخستني لابردني ئاسةوارةكاني ثاكسازي أةطةزيو تةعريب لة كةركوكو هةندص ناوضةكاني تري كوردستان: بة ثص ي مادةي 136 حكومةتي عصراقي نوص ئةركي جص بة جص كردني مادةي 58 ي ياساي بةأصوةبردني كاتي دةكةوصتة ئةستؤ وة ئةم جص بة جص كردنةش طواية نابصت لة 31.12.2007 تص ثةأبصت. لصرةدا مادةكة هيض ميكانيزمصكي بؤ جص بة جص كردني ئةم مادةية دانةناوة وة ئةمة يةكةم جاريش ني ية ضونكة مادةي 58ي ياساي بة أصوةبردني كاتي   خؤي نةك هةر جص بة جص نةكرا بةلكو باري هةندص ناوضةي وةكو كةركوكي خراثتريش كرد. مادةي 136 طةورةترين طورج بو كةوا بة ميللةتي كورد كةوت وة بة أةزامةندي نوصنةراني كورديش كةوا ثصش ضونيان بؤ بةغدا هةمو بةلصكنصكياندا لة بةرامبةر خةلقو  ثةرلةماندا كةوا لةسةر ئةم خالة وةكو هصلصكي سور بة هيض جؤرصك  سازش ناكةن.

لة هةمان كاتيشدا لة  ثال مادةي 136 ضةند مادةيةكي تر لة أةشنوسي دةستورةكة هةن كةوا دةتوانن جص بة جص كردني ئةم مادةية لة خؤيةوة نةك هةر ثوضةل كةنةوة بةلكو بارةكة بةرةو خراثتريش ببةن وة ئةمجارةيان لة ذصر ضةترصكي ياساييدا كةوا نوصنةراني كورديش خؤيان لة داأشتنةكة بةشدار بونة وة  أةزامةندي خؤشيان نيشانداوة لة سةري هةروةكو بؤ نمونة  لة مادةي 42 بأطةي 1  هاتوة كةوا هةر عصراقي يةك مافي ئةوةي هةية بة ئارةزوي خؤي لة ناو عصراقو دةرةوةي نيشتةجص بصتو هاتوضؤ بكات، جطة لة مادةي 23 خالي 3 بأطةي (ءا) كةوا مافي مولكي يةت دةدات بة عصراقي يةكان لة سةرتاثاي عصراقدا هةرضةندة بأطةي (ب) دةشلصت كةوا نابصت مولكداري بؤ ئامانجي طؤأيني ثصكهاتةي دانيشتوان بة كاربصت بةلام ئةم دوو مادةية دةتوانن ببنة طةورةترين هةأةشة لة ئاسايي كردنةوةي ئةم ناوضانة بة تايبةتي باري كةركوك  ضونكة عةرةبي هاوردة كةوا بؤ مةبةستي تةعريب هصنرابونة كةركوك ئصستا دةتوانن وةكو هاوولاتي عصراقي لة كةركوك نيشتةجص بن وة جطة لةوةش كةوا كةركوكو ناوضة كوردستاني يةكاني تري دةرةوةي هةرصمي كوردستان سةر بةو ثارصزطايانة دةبن كةوا لة لايةن بةغداوة لة سةر بناغةي لامةركةزي بة أصوة  دةبرصن جا لصرةدا دةرفةت ضةند زؤرة لة دةست حكومةتي زؤرينةي عةرةبي بؤ تةعريبكردني زياتري كةركوك بؤ نمونة لة أصطاي هصناني هةزارةها لة ئةنداماني هصزةكاني سةربازيو ئاسايشي ناوخؤ بؤ كةركوك لة ذصر بيانوي ثاراستني ئاسايشو بؤري ية نةوتةكان ياخود دامةزراندني زياتر لة كرصكاراني  عةرةب لة كةركوك وة دةرطا والا كردن لة ثصش هاتني عةرةب بؤ كةركوك بة مةبةستي نيشتةجص بون لة سةر بناغةي مادةي 42 وة هةتا مولك كأينيش لة سةر بناغةي مادةي 23 ضونكة ديار ني ية كص بأيار دةدات لة ضي حالةتصكا كأيني مولك دةكةوصتة قالبي هةولةكان بؤ طؤأيني ثصكهاتةي دانيشتوان.

وةكو ئاشكراشة طيروطرفتي يةكةمي جص بة جص نةكردني مادةي 58 تةرخان نةكردني بودجةيةكي تايبةت بو بؤي، بؤية ئصستاش جص بة جص كردني ئةم مادةية لةوانةية أوبةأوي هةمان ضارةنوس ببصتةوة ضونكة حكومةتي فيدرالي بة ثص ي مادةي 136 هةمديسان لص ثرسراوة بةرامبةر بة دابين كردني بودجةيةكي تايبةت بؤ جص بة جص كردني ئةم مادةية كةوا بة أاي من  هةمديسان دةتوانص ئةم دةسةلاتةي خؤي بة كار بصنصت بؤ ثوضةلكردنةوةي جص بة جص كردني ئةم مادةية، ضونكة هةرصمي كوردستان وةكو لايةنصكي ثةيوةندي دار لة مادةي 136 هيض ئاماذةيةكي بؤ نةكراوة. هةر لة ئصستاوة مةيلي بةغدا بةرامبةر بة كةركوك ديار دةكةوصت كاتص كة بةغدا بةرهةلستي خؤي دذي هةولي طةأانةوةي ثؤليسة كوردةكان بؤ كةركوك ثشاندةدات ياخود هةولي لاداني ئةوانةش دةدات كةوا لة سةر كارن لة كةركوك. وة ضاوةأوانيشين ببينين ناوضةكاني خانةقينو دوز خورمادوزو شةنطالو مةخمور ضؤن لة لايةن ثارصزطاي ديالةو موسلو سةلاحةدينةوة بة أصوة دةبرصن كةوا هةر هةمويان ثارصزطاي زؤرينةي سوني ية عةرةبةكانن.

 هةرصمي كوردستان لة ثاش هةلبذاردنة طشتي يةكاني كؤتايي ئةمسال بة هيض جؤرصك ناتوانصت دةستبخاتة ناو كاروباري ئةم ناوضانة وة ئةطةر كرديشي ئةوا دةبصتة ثص شصلكردني ئةم دةستورة نوص ية وة دادطاي بالاي فيدرالي بؤي هةية بة دواي كصشةكةدا بضصتةوة. بوني كةركوك بة هةرصمصكي سةربةخؤ ياخود طةأانة وةي بؤ ناو هةرصمي كوردوستان هةر هةموي ثةيوةندي بة جص بة جص كردني مادةي 136 وة هةية كةوا هةرصمي كوردستان هيض أؤلصكي تيادا نابينصت. بة أاي منيش دواخستني جص بة جص كردني مادةي 58 ياساي بة أصوةبردني كاتي بة ثص ي مادةي 136 لة أةشنوسي دةستوري نوص نيشانةيةكي باش ني ية.

3.                   دةسةلاتةكاني  هةرصم زؤر سنوردارن: أةشنوسي دةستورةكة تةنها ثصناسةي دةسةلاتةكاني فيدراليو  دةسةلاتة هاوبةشةكاني نصوان حكومةتي فيدراليو هةرصمةكان دةكات’ لة مادةكاني 107-111 . وة لة مادةي 112 تةنها ئاماذة بؤ ئةوة دةكات كةوا دةسةلاتي هةرصمو ثارصزطاكان تةنها ئةو دةسالاتانة دةطرنةوة كةوا تايبةتنين بة حكومةتي فيدرالي. وة مادةي 118 بأطةي 5 ي أةشنوسةكةش وةكو دةسةلاتي حكومةتي هةرصم ناوي بوارةكاني ئاسايشي ناوخؤ وةكو دةزطاكاني ثؤليسو ئاسايشو ثاسةواناني هةرصم دةبات. ئةطةر سةيري مادةكاني 107-111ش بكةين دةبينين دةسلاتصكي وا طرنط بؤ هةرصمي كوردستان نامصنصتةوة. بؤ نمونة جطة لة دةسلاتة تةقليدي يةكاني حكومةتةكاني فيدرالي وةكو درواوو سياسةتي دةرةوةو بةرطري، دةسةلاتي بةستني أصكةوتنامة نصودةولةتي يةكان بة بص هيض هاوكةري يةكي هةرصمةكانو، ثاراستني سنورةكانو، بةأصوةبردني سةرمايةكاني نةوتو طازو، وة وةكو دةسةلاتة هاوبةشةكانيش لة طةل هةرصمو ثارصزطاكان لة مادةي 111 هةفت دةسةلات دةذمصرصت كةوا  طومرطو، بةأصوةبردني سةرضاوة سةرةكي يةكاني كارةباو دابةشكردنيانو، ثاراستني ذينطةو، سياسةتي بوذانةوةو ثلاندانانو، باري تةندروستيو، ثةروةردةو بةأصوةبردني سةرضاوة سةرةكي يةكاني ئاوو دابةشكردنيان دةطرصتةوة.      جا لصرةدا دةبص ضي بؤ حكومةتي هةرصم بمصنصتةوة جطة لة أصكخستني هاتوضؤو طةشتوطوزارو وةرزشو ثؤليس نةبصت. ئةم سيستةمة زياتر  لة سيتةمي ئؤتؤنؤمي دةضصت لةوةي لة سيتةمصكي فيدرالي.

 دياري نةكردني دةسةلاتةكاني هةرصمةكان لة دةستوردا بؤي هةية طيروطرفتصكي زؤر دروستبكات لة دوا أؤذدا ضونكة حكومةتي فيدرالي دةتوانص هةر كاتصك بيةوصت دةسةلاتصك كةوا هةرصم بيةوصت بؤ خؤي طأي بدات، بيكاتة كصشةيةكي ياسايي وة أةوانةي دادطاي بالاي فيدرالي بكات كةوا ئةمةش لة خؤيدا ثأؤسةيةكي درصذخايةنة وة بأيارةكةش زؤر لة سةر ثصكهاتةي دادطاكة دةوةستصت ضونكة دادطا دةستوري يةكان بة شصوةيةكي طشتي مؤركصكي سياسي يان ثصوةية.                                بؤية دةبواية هةر بؤ نمونة ئةم دةسةلاتانة دياري بكرصن كةوا تةنها تايبةتن بة حكومةتي هةرصمةكان هةروةكو لة زؤر لة سيستةمة فيدرالي يةكاني جيهان باوة.

4.                   سةرضاوةكاني نةوتو طاز لة ذصر دةسةلاتي حكومةتي فيدرالين: بة ثص ي مادةكاني 109-110 سةضاوةكاني نةوتو طاز ملكي هةموعصراقي يةكانن لة هةمو هةرصمو ثارصزطاكاندا وة حكومةتي فيدرالي هةلدةستصت بة بة أصوةبردني كصلطةكاني ئصستا بة هاوكاري لة طةل حكومةتي هةرصمو ثارصزطاكان بةلام داهاتةكة دةبصت بة شصوةيةكي عاديلانة بة سةر عصراقيةكةندا لة سةرتاثاي عصراقدا دابةش بكرصت. وة لة مادةي 118 خالي 3 هاتوة كةوا هةرصمةكان بةشصكي عاديلانةيان لة داهاتةكاني فيدرالي بؤ دابين دةكرصت تاكو بتوانن بة شصوةيةكي أصكوثصك بة ئةركةكاني خؤيان هةلسن لة طةل أةضاوكردني سةرضاوةكاني داهاتيو، ثصويستي كانيو أصذةي دانيشتواني.                                طيروطرفتي سةرةكي لصرةدا ناأوني ئةم مادانةية وةكو بؤ نمونة كةوا داهات بة ثص ي سةرضاوةكاني داهاتي هةرصمةكانو ثص ويستي يةكان دابةش دةكرصت. ئةطةر لصرةدا مةبةست ئاستي ذيان بصت ئةوا ئاستي ذيان لة كوردستان هةردةم لة ناوضةكاني تري عصراق بةرزتر دةبصت ئةطةر بصتو كوردستان بةر كاول كردن نةكةوصت ضونكة باري ئاوو هةواو بوني سةرضاوةي زؤري ئاوو بة ثيتي زةوي كشتوكال لصرةدا أؤلي خؤي دةبينصت وة بةرزكردنةوةي ئاستي ذياني هةمو ناوضةكاني عصراق بؤ ئاستي كوردستان ئةوا دةبص لة سةر حيسابي هةرصمي كوردستان بصت. ئةطةر بابةتةكةش ثةيوةندي بة ثص ويستي يةوة هةبصت ئةوا هةردو بةشي خواروي عصراقو كوردستان لة لايةن أذصمةكاني ثصشو ثشتطوص خرابون بةلام هةرصمي كوردستان لةم سيانزة سالةي دواييدا توانص بة شصوةيةكي باش ببوذصتةوة، بؤية دابأاندني بةشصك لة داهاتي فيدرالي بؤ خواروي عصراق تاكو ئاستي ذياني دةطاتة ئاستي ذياني هةرصمي كوردستان  دةبصتة كارصكي ناعاديلانةو درصذخايةن ضونكة مادةي 118 خالي 3 زؤر ثلاستيكي ية وة دةتوانرص بة ئارةزوي لايةنصك درصذبكرصتةوة. أاستة لايةني كورديش دةتوانص ئةم مادةية بؤ بةرذةوةندي خؤي بة كار بصنصت ضونكة كوردستان ثاش كاولكردني زياتر لة 4000 طوندو شار لة هصرشةكاني ئةنفال وة بص سةروشوصنكردني نزيكةي 200000 كةس ثصوستي بة يارمةتي يةكي زؤر هةية تاكو ئةم ئاسةوارانة ئةطةر كرا لا ببات وة خانةوادةي ئةنفالكراوةكان قةرةبو بكاتةوة. هةموي لة سةر بة تواناييو بوني وويست لة لايةني كوردي وةستاوة.

5.                   سيتةمي حوكمي زؤرينة لة جياتي تةوافقي: بة ثص ي مادةي 58 خالي 1 بأطةي (ءا) نيسابي ئةنجومةني نوصنةران بة ئامادةبوني زؤرينةي أةهاي ئةندامةكاني دةبصت.وة لة بأطةي (ب) هةمان خال هاتوة كةوا ئةنجومةني نوصنةران بأيارةكاني خؤي بة زؤرينةي سادة دةدات ئةطةر جؤرصكي تر لة مادةيةكدا داوا نةكرابو. ئةم مادةية بةو ساكاري يةي خؤي يةك سيستةمي حوكمي لة تةوافوقي يةوة طؤأيوة بؤ سيستةمي زؤرينة، واتة ئةو ليستةي لة ناو ثةرلةماني عصراقي طةورةترين ليستة لة أاستيشدا حوكم دةكات. بؤ نمونة ئةطةر هاتو دةنط لة سةر ثأؤذةي ياسايةكدرا ئةوا يةكةم شت دةبص لة 50% زياتري ئةنداماني ثةرلةماني عصراق ئامادة بن بؤ تةواوبوني نيساب كةوا دةكاتة بة لايةني كةمةوة 138 ئةندام ئةطةر ذمارةي ئصستاي ئةنداماني ثةرلةماني عصراقي وةرطرين، وة لة كاتي دةنطداندا لة سةر بناغةي زؤرينةي سادة ئةوا ئةطةر لة كؤي 138 ئةندام 68 ئةندام دذي ياساكة بن وة 70 ئةندام ثشتطيري بكةن ئةوا ياساكة بة زؤرينةي 70 دةنط دةردةضصت. جا لصرةد بوني نوصنةراني كورد بؤ دةرضوني ياسايةك نة لة ثأكردنةوةي نيسابو نة لة دةنطدان هةر ثص ويست ني ية تاكو بتوانن دةنط دذي ياسايةك بدةن ضونكة زؤرينةي شيعة  ياخود عةرةبي هةردةم دةتوانص نيساب ثأكاتةوةو زؤرينةي سادةش بة دةست بصنصت، بؤية ضونكة بأيارةكاني ثةرلةمان ملزةميشن بؤ هةرصمي كوردستان دةبواية هةرصم مافي ظيتؤي دذي ئةو ياسايانة هةبوا كةوا كاردةكةنة سةر هةرصم. أاستة لة دةستورةكة هاتوة كةوا ئةنجومةني نيشتماني هةرصم دةتوانصت هةر ياسايةكي فيدرالي بطؤأصت كةوا نةطونجصت لة طةل ياساكاني هةرصم بةلام ئةمة كصشةي ياساييو تةفسيري لص دةكةوصتةوة كةوا هةردةم دةأواتة ثصش دادطاي فيدرالي بالا كةوا ثأؤسةيةكي درصذخايةنة. لة هةندص حالةتدا  ثةرلةماني عصراق دةبص بأيارةكاني بة زؤرينةي أةهاي ياخود 3\2 ئةندامةكاني دةربكات، بةلام هةتا لصرةش ئامادةبوني ئةنداماني كوردي ثص ويست ني ية ضونكة لايةني عةرةبيو شيعة هةمديسان هةردو زؤرينةيان لة ثةرلةماني عصراق داهاتو دةبصت.  دةسةلاتةكاني ثةرلةماني عصراقش زؤرن  بؤ نمونة ثةرلةماني عصراق بة ثص ي مادةي 59 ي أةشنوسةكة دةتوانصت بالوصزةكانو سةرؤكي ئةركاني لةشكرو سةرؤكي فرقةكانو سةرؤكي دةزطاي هةوالطري عصراقي بة بص دةنطي كورد هةلبذصرصت.

6.                   سةرؤكؤماريش هةر سةر بة زؤينة دةبصت: لة مادةي 68 هاتوة كةوا ثةرلةمان لة نصوان كانديداكاندا بؤ ثؤستي سةرؤكايةتي يةكصكيان بة زؤرينةي 3\2 وةكو سةرؤكي كؤمار هةلدةبذصرصت وة ئةطةر بصتو هيض يةكصك لة كانديداكان ئةم زؤينةيان بة دةست نةهصنا ئةوا ثصشبأكص لة نصوان ئةو كانديدايانةدا دةبصت كةوا زؤرترين دةنطيان هصناوة وة ئةو كانديداية دةيباتةوة كةوا زؤرترين دةنط بصنصت. لصرةدا دةتوانين بلصين كةوا زؤر زةحمةت دةبصت لة ذصر سيستةمصكي وادا هيض كوردصك بتوانصت ببصتة سةرؤكي عصراق ضونكة كانديدايةكي كورد زؤر بة زةحمةتي دةتوانصت 3\2 دةنطةكان بة دةست بصنصت وة ئةطةر كةوتة خولي دووةمي هةلبذاردنيشةوة ئةوا هصشتا زةحمةتترة زؤرينةي سادة بة دةست بصنصت ضونكة لة حالةتي يةكةمدا لايةني جطة لة كوردي بة ئاساني زؤرينةي 3\2 يان هةية وة  لة حالةتي دووةمدا هةر تةنها شيعةكان زؤرينةي لةوانةي زؤرينةي ثص ويست بة دةستبصنن. بة أاي من ئةم مادةية بؤ ئةوة دانراوة كةوا سوننةيةكي عةرةب ئةم ثؤستة وةرطرصت بةرامبةر ثؤستي سةرؤكايةتي ئةنجومةني وةزيران بؤ شيعةكان.

7.                   سةرؤكي ئةنجومةني وةزيرانيش زؤرينة ثصكي دصنصت: بة ثص ي مادةي 74 سةرؤكي كؤمار طةورةترين ليست لة ناو ثةرلةماندا بة ثصكهصناني حكومةت تةكليف دةكات وة ثةرلةمانيش بة زؤرينةي أةهاي ئةنداماني ثةرلةمان تةسديقي دةكات. جا لصرةدا ديارة كةوا سةرؤكايةتي ئةنجومةني وةزيران لةوانةية هةردةم بةر شيعةكان بكةوصت  ضونكة ئةوان بؤيان هةية هةردةم طةورةترين ليست بن لة ناو ثةرلةماندا وة زؤرينةي أةهاش واتة لة 50% زياتر هةر بؤ لايةني عةرةبي ية ئةطةر شيعةكانيش بة تةنيا نةتوانن بيهصنن. لصرةد كورد نةك هةر هيضي لة وةزارةتةكان بةر ناكةوصت بةلكو بؤ ثصكهصناني حكومةتيش دةنطي كوردي هةر ثص ويست ني جا بؤية لايةني كوردي دةبص ضاوةأوان بكات ئةطةر لايةني عةرةبص خصرصكي ثص بكات وة وةزارةتصكي ثص بدات. سيستةمي حوكم ئةطةر بصتو تةوافقي بواية ئةوا دةبواية حكومةت هةردةم بريتي بصت لة كؤئاليسيؤنصك كةوا ئاوصنةي هةمو ثصكهاتة ئيتني يةكاني عصراق بصت وةكو ئصستا. ديارة مةبةست لة ضةسثاندني سيستةمي زؤرينة ثصكهصناني حكومةتصكي بة هصز بوة تاكو بتوانص كارةكاني خؤي أاثةأصنصت ئةطةرضي سيستةمةكةش ناعاديلانةية.

8.                   هصزي ثصشمةرطة حةل دةكرصت: لة مادةي 9 ي أةشنوسةكة هاتوة كةوا دامةزراندني هةر ميليشيايةك لة دةرةوةي هصزة ضةكدارةكان قةدةغةية. وة لة مادةي 118 خالي 5 يش هاتوة كةوا حكومةتي هةرصمصك  ئةو ئةركانةي دةكةوصتة ئةستؤ كةوا ئيداريةك ثص ويستي ثص ي هةية بة تايبةتي أصكخستني هصزةكاني ئاسايشي ناوخؤو ثؤليسو ثاسةواناني هةرصم. لصرةد طومان لةوةدا ني ية كةوا هصزي ثصشمةرطة بةو شصوةيةي ئصستا هةية دةبص حةل بكرصت كة لايةني كوردي بة هصلي سوري دادةنا. جا ثرسيار لصرة تةنها ئةوةية ئايا هصزي ثصشمةرطة دةتوانرص ناوةكةي بطؤأردرصت بؤ ثاسةواناني هةرصم ياخود دابةش بكرصت بة سةر سوثاي عصراقو ثؤليسو ئاسايشي هةرصمو وة هةندصكيشيان خانة نشين بكرصن. ئةطةر بصتو هصزي ثصشمةرطة طؤأدرا بؤ ثاسةواناني هةرصم ئةوا دةبصتة جؤرصك لة ثاسةواناني ميللي ئةمريكي كةوا هةر 50 ويلايةتةكةي وولاتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا هةيانة وة ئةركي سةرةكي يان يارمةتي دانة لة كاتي لافاوو ئاطري طةورةو نائارامي فراوان وةكو خؤثشانداني فراوان. جا لصرةدا ئةم أؤلة لة طةل هصزي ثصشمةرطة ناطونجصت وة هةتا  لة لايةني جؤري ضةكيشةوة ثاسةواناني هةرصم دةتوانن تةنها ضةكي سوك هةروةكو ضةكي ثؤليسةكان هةلطرن، كةضي ئةطةر هصزي ثصشمةرطة بة بةشصك لة هصزي ضةكداري دابنراية بةلام ئةركي ثاراستني سنوري كوردستان بواية ئةوا هصزي ثصشمةرطة دةيتوانص ضةكي قورسيشي هةبصت وةكو فأؤكة جةنطي يةكانو تانكو موشةكي دذة هةوايي كةوا زؤر ثص ويست بو بة لايةني كةمةوة بؤ ضةند سالي داهاتو ضونكة ئصمة نازانين ضارةنوسي عصراق بة ضي دةطات، لة كاتصكيشدا كةوا لةشكري عصراقي دةتوانصت خؤي بة مؤدصرنترين ضةك ضةكدار بكات لة فأؤكةو تانكو موشةك جا ئةطةر ثاش كشانةوةي ئةمريكا لة عصراق طيروطرفتصك لة نصوان هةرصمو لة شكري عصراق أويدا ئةوا ثاسةواناني هةرصم بةرامبةر هصزصكي ناهاوسةنط دةبنةوة. بؤية دةبواية لايةني كوردي لةم خالة هةروةكو بةلصنيدا بة هيض جؤرصك سازش نةكات.

9.                   هةرصمي كوردستان نوصنةرايةتي لة دةرةوة نابصت: بة ثص ي مادةي 118 خالي 4 لة سةفارةتو نوصنةرايةتي ية دبلؤماسي يةكاني عصراق  ئؤفيسةكاني هةرصمةكانو ثارصزطاكان دادةمةزرصن بؤ بة دوا ضونةوةي بواري أؤشنبيريو كؤمةلايةتيو بؤذانةوة. ئةم خالة جطة لة هةولصك بؤ هصور كردنةوةي لايةني كوردي ناتوانصت هيض مانايةكي تر بطةيةنصت ضونكة كوردستان تايبةتمةندي خؤي هةية وة جطة لةوةش كةوا بوني نوصنةرايةتي حكومةتي كوردستان لة دةرةوة بة هةردو ئيدارةكةوة بوةتة عورفصك. دةبواية لصرةدا دان بة مافي كوردا بنرصت بؤ كردنةوةي نوصنةرايةتي لة دةرةوة وةكو هةرصمي مؤنتصنصطرؤي كؤماري فيدرالي سربياو مؤنتصنصطرؤ.

10.               أصككةوتنامة نصودةولةتي يةكان بة بص أةزامةندي هةرصمي كوردستان مؤر دةكرصن. أصككةوتننامة نصودةولةتي يةكان وةكو بةشصك لة ياساي نصو نصودةولةتي ملزةم دةبن بؤ هةمو عصراق وة لةوانةية لة هةندص حالةتدا زيانيان بؤ هةرصمي كوردستان هبصت بؤ نمونة ئةطةر عصراق بأياريدا يةكصتي يةكي كؤنفدرالي لة طةل وولاتصكي تردا ثصك بهصنت ياخود نةوت بة خؤأايي بداتة وولاتصك هةروةكو ثصشتر لة طةل ئوردن باوبو، بؤية دةبواية وةكو نمونةي ئةمريكاو بةلجيكاو سويسرا  لايةني كوردي ياخود هةرصمي كوردستان مافي ظيتؤي دذي ئةو أصككةوتنامانة هةبواية كةوا دةتوانن كار بكةنة سةر هةرصمي كوردستان. كةضي لصرةدا ئةوةي لةم دةستورة هاتوة بة ثصضةوانةي ئةمةية هةروةكو لة مادةي 78 خالي 6 هاتوة كةوا حكومةتي فيدرالي طفتؤطؤ لة سةر بةستني أصككةوتنامة نصو دةولةتي يةكانو ئيمزا كردنيان دةكات. وةكو ئاشكراشة حكومةتي فيدرالي زؤرينة ثصكي دصنصت كةوا لايةني كوردي لةوانةية هيض أؤلصكي تيادا نةبينصت. لة مادةي 59 خال 3 ش هاتوة كةوا ثةرلةماني عصراق بة زؤرينةي 3\2 تةسديقي أصككةوتنامة نصودةولةتي يةكان دةكات كةوا هةمديسان لايةني كوردي ثص ويستني ية ضونكة 3\2 دةنطةكان 67% لة سةدي دةنطةكان دةكات وة أصذةي كورد لة ثةرلةماني عصراقدا لة باشترين حالةتدا ناطاتة 25%.

11.               ئاينو دةولةت: بة ثص ي مادةي 2 ئيسلام ئايني فةرمي دةولةتة و سةرضاوةيةكي سةرةكي ياسادانانة جطة لةوةش كةوا نابصت هيض ياسايةك دةربكصت كةوا لة طةل بنةماكاني ئيسلام نةطونجيت ياخود دذ بة ثرنسيثةكاني ديمكراسيةت بصت ياخود ئةو مافانة بنةأةتي يانة  سنورداربكات كةوا لة  دةستورةكة هاتون. تا ئصرة شتةكة زؤر ئاسايي ية ضونكة دةستوري زربةي هةرة زؤري دةولةتةكاني جيهاني ئيسلامي بأطةيةكي واي تياية كةوا ئيسلام دةكاتة ئايني فةرمي دةولةت كةوا ئةوة دةطةيةنص كة دةولةت طرنطي دةدات بة أيزطرتن لة بؤنة ئاينيةكانو ثالثشتي كردني ثةروةردةي ئايني. بةلام ئةم مادةية طرنطي يةكي تايبةت دروستدةكات بة ثةيوةندي لة طةل مادةي  90 وة 91 كةوا ثةيوةندي بة دادطاي فيدرالي بالاوة هةية. لة مادةي 90  هاتوة كةوا دادطاي فيدرالي بالا لة ذمارةيةك لة ثسثؤراني شةريعةو ياسا ثصك دصت كةوا ذمارةكةيانو ضوني يةتي كاركردنيان بة ياسايةك أصكدةخرصت كةوا بة زؤرينةي 3\2 بأياري لة سةر دةدرصت.  وة لة مادةي 91 خالي 1 هاتوة كةوا دادطاي فيدرالي بالا ضادصري طونجاني ياساكان لة طةل ئةم دةستورة دةكات. واتة دادطاي فيدرالي بالا بأياردةدات كامة ياسا ثصضةوانةي بنةماكاني ئيسلامة وة ئةمةش هةر هةمان ئةم دادطاية دةبصت كةوا لة ئصران ئةنجومةني ضاودصري ثص دةلصن كةوا لة 12 ئةندام ثصك دصت، شةشيان ثسثؤري شةريعةن و شةشيان ثسيؤري ياسان بةلام شةشةكةي ثسثؤري شةريعة بأياردةدةن كامة ياساي ثةرلةماني عصراقي دذ بة بنةماكاني ئيسلامة. كةواتة لصرةدا هةمو شتصك لة سةر ئةوة دةوةستص ئةم دادطايةي عصراق ضؤن ثصك دصت وة أصذةي ثسثؤراني شةريعة ضةند دةبصت وة ضؤن بأيار دةدرصت. ئةم دادطاية بؤي هةية عصراق بكات بة دةولةتصكي ئيسلامي ئةطةر زؤرينةي خةلق لة هةلبذاردني داهاتودا دةنط بة ليستة ئيسلامي يةكان بدةن ضونكة ياساي دادطاي فيدرالي بة زؤرينةي 3\2 دةنطةكاني ئةنداماني ثةرلةمان هةلدةبذصردرصت.                    ئةم دادطاية أؤليكي زؤريشي دةبصت لة دياري كردني دةسةلاتةكاني هةرصمي كوردستان ضونكة دةسةلاتي هةرصمةكان دياري نةكراوة وة هةر كصشةيةكيش لة نصوان هةرصمو حكومةتي فيدرالي ياخود لة نصوان هةرصمةكانو ثارصزطاكان دروستبو ئةوا دةخرصتة ثصش دادطاي فيدرالي بؤ بأياردان لة سةري وة دادطاي لةم جؤرةش هةردةم مؤركصكي سياسي ثصوةية واتة لة سةر أاوبؤضوني ئةنداماني دادطا وةستاوة ضؤن بأياردةدةن، جا ئةطةر بة أصككةوت أصذةي كورد لةم دادطاية كةم بو هةروةكو ضاوةأواندةكرصت ياخود زؤرينةي ئةندامةكاني  لايةنطيري ئايدؤلؤجي يةكي تايبةت بون ئةوا لةوانةية بأيارةكانيان هةردةم عاديلانة نةبن بةرامبةر بة هةرصم.

12.               ئالاو سرود نيشتماني: لة مادةي 12 هاتوة كةوا ياسايةكي تايبةت ئالاو سرودي نيشتماني دياري دةكات بة جؤرصك كةوا أيز لة ثصكهاتةي عصراق بطرصت. لصرةدا ضونكة نةوتراوة ضي جؤرة زؤرينةيةك ئةم ياساية دةردةكات دةبص ياساكة بة زؤرينةي سادة دةربضصت كةوا بص طومان لايةني جطة لة كوردي دةتوانن بة بص ئامادةبونو أةزامةندي كوردي دةري بكةن. جا دةبص ضاوةأوانبين تاكو ضي أادةيةك لايةني جطة لة كوردي أيز لة داواكاري كوردي دةطرن لة داناني ئالاو سرودي نيشتماني عصراق ضونكة لة أصطاي ياسايي يةوة هيض لة دةستي كورد نايةت جطة ثةنا بردنة بة دادطاي فيدرالي بالا نةبصت.

13.               باري كةسايةتي لةوانةية ناعةدالةتي تص بكةوصت: باري كةسايةتي لايةني ثصكهصناني خصزانو ميراتو ثةيوةندي يةكاني لةم جؤرة دةطرصتةوة كةوا لة ئاين بؤ ئاينةوةو لة مةزهةب بؤ مةزهةبةوة دةطؤأصن وة هةندص ئاينو مةزهةب هةن باري كةسايةتي بة شصوةيةكي عورفي أصكدةخةن واتة بة ثص أاي كةسايةتي ية ئاينةكانيان كةوا لةوانةية مرؤظي عاديلانة بن ياخود نا. بؤية ئةم بوارة هةلي زؤر دةأةخسصنص بؤ ناعةدالةتي بة تايبةتي دذ بة ئافرةت. دةبواية لصرةدا ضةند بنةمايةك بة ثص مافةكاني مرؤظ دياري بكرصن وةكو تةمةني خصزان دروستكردنو مافي ئافرةتي تةلاقدراو تاكو هيض لايةنصك نةتوانصت مافةكاني ئافرةت وةكو بص هصزترين هةلقة لة كؤمةلطادا ثص شصل بكات. بة لايةني كةمةوة هةرصمي كوردستان دةتوانصت ياسايةكي عاديلانة دةرباكت كةوا هةمو  ئاينو مةزهةبةكان لة هةرصمي كوردستان ثص يةوة ثابةند بن. 

 دةستورةكة ئةطةر ئةم مادةو بأطة ناعاديلانةو  ناأونانةي لص دةركةين دةتوانين بة دةستورصكي باشي لة قةلم بدةين بة بةراورد لة طةل هةمو دةستورةكاني أؤذهةلاتي ناوةأاست. بة شصوةيةكي طشتي دةستورةكة لة سةر ئاستي دابينكردني مافةكاني تاكة كةس هةنطاوي باشي هصناوة ضونكة مافة بنةأةتي كان لة دةستور ضةسثاون وة دادطايةكيش ضاودصري جص بة جص كردنيان دةكات كةوا هةر هاوولاتي يةكي عصراق دةتوانصت ثةناي بؤ بةرصت، بةلام لة سةر ئاستي طروث واتة مافي ضارةنوس ئةوا دةستورةكة كورتي كردوة وا ديارة ئةمةش مؤديلصكي ئةمريكي ية كةوا مافي مرؤظ وةكو مافي تاكةكةس سةير دةكات نةك وةكو مافي طروثصك لة كةسان.

 مزطصني يةكيش بؤ هةمو  ئةو كةسانةي كوردستان كةوا لة  سالي 1992 وة تا ئصستا توانيان لة أصطاي هةندص بأيارةوة دةست بة سةر مولكصكي زؤري طشتي وةكو زةويو زارو كارطةكان بطرن ئةوا ئةم مولكانةيان بة ثص ي مادةي 137 بو بة شةرعي ضونكة لةم مادةية هاتوة كةوا هةر بأيارصكو ياسايةكو طرصبةندصك كةوا لة هةرصمي كوردستان لة سالي 1992 وة تا ئصستا دةرضوبن ئةوا دانيان ثيا دةنرصت. كةواتة هةمو لايةنصكي كوردي لةم دةستورة زيانمةند نةبونة بةلكو لايةني براوةش هةية وة ئةمانةش بة أصككةوت ئةم لايةنانةن كةوا دةستورةكةيان ئيمزا كردوة.