مةكسيم طؤرطي
تؤيَذينةوةلةمةرِ ِذيان و داهيَنانةكاني

   

بةشي يةكةم

 

بةكوردي كردني خالَةبةكر

bakeramin@hotmail.com

مةكسيم طؤرطي لة28ي ئاداري1868لةنيجني نوفغورد وةك هةموو لةدايك بوويةك ضاوةكاني بةدنيا هةلَهيَناوة.سالَي1872ش مةكسيم سافاتيش_ي باوكي بةهؤي نةخؤشي كوليَراوة"ئاولَة"دةمريَت و ما لَئاوليَدةكات_بربارةفاسيلفنا_ي دايكيشي بةهؤي مردني هاوسةرةكةيةوة"باوكي طؤرطي"دةطةرِيَتةوة كن مالَي باواني"فاسيلفيتش كاشرين"لة نيجي نوفغورد.باثيرةي طؤرطي لةو دةمةدا خاوةني كارطؤطةيةكي بؤياخ بوو. ذياني دايكي طؤرطي لة مالَي باوانيدا هيَندةي نةخاياند، هةر زؤر زوو مالَ ئاوايي لةذيان و طؤرطي كرد. كاشيرين_ي باثيرةش بذيَوي  طؤرطي طرتة ئةستؤي خؤي بةطويَرةي ئةو خواستو ويستةي كةخؤي ثيَي قايل بوو، خستية ذيَر رِكيَفي خويَندن، ئاكولينائيفانوفاكاشيرينا_ي داية طةورةي هةولَ و تةقةلاو كؤششي خؤي خستة طةرِ لةثيَناو ثةروةردةكردنيدا. ذيان و دةرامةت و طوزةراني باثيرةي رِووي لةسةختي كرد ليَ لةتةك داية طةورةيدا هةستي بةئاسوودةيي دةكرد هةستي بةوةش دةكرد كة ئافرةتيَكي ذيرو وورياو. خؤش طوفتاريَكي بيَ هاوتاية لةتةك ئةمانةشداخؤش نواديَكي ميللي بوو شارةزاييةكي تةواويشي لةمةرِ ئةفسانةوطؤراني وحيكايةت خوانيدا هةبوو، بةهؤشمةنديةوة ئةمانةي بؤ كورِةزاكةي باس دةكردو دةطيَرِايةوة. ثاشان بؤ ماوةي ضةند سالَيَك طؤرطي لةثيَناو دابين كردني بذيَودا شويَن طؤرِكةي لةشويَنيَكةوة بؤ شويَنيَكي تر دةكرد،ئةو كارو ثيشانةي ضنطي دةكةوت بةتةواوةتي لةسةر هيضيان سةقامطيرو جيَطير نةدةبوو، دةميَك كاري دةرطاوانيي دةكرد، دةميَك بة شةوان ثاسةواني دةكرد، دةميَك دةبووبةنانةوا، دةميَك لةويزطةي شةمةنةفةردا دةبوو بةبارهةلَطر،هةموو هاتووضؤيةكيشي لةنيَوان " نيجني و قازان دا"بوو، لةقازان _يشةوة بؤ بنكةكاني رِاوة ماسي لةسةر رِؤخ و كةنارةكاني دةرياي خةزةر، لةنيَوان بةرداشي بارودؤخي ئةم ذيانة سةخت و ناهةموارةدا كةسايةتي طؤرطي رِووي لة بةهيَز بوون وثتةو بوون كرد، تاوةكو لةبؤتةي كةسايةتيةكي بةهيَزدا خؤي بينيةوة، رؤذ بةرِؤذ شارةزايي و هةلَسو كةوتي بةرةو هةوراز طةشةي دةكرد، ئةمةش بووة هؤي ثتةوكردني ثةيوةنديةكاني لةتةك جةماوةردا، سالَي1884بةرةو قازان رِيَي طرتةبةر ئةمةش هاندةريَك بوو بؤ طؤرطي كة تيَكةلَ بةلاواني رِؤشنفكروشؤرِشطيَرِ ببيَت، هيَدي هيَديش خؤي لةتةك ئةدةبي شؤرِشطيَرِيدا قالَ بووكرد، سةرةرِاي ئةوةش سالَي 1891بؤ يةكةمين جار بةثيَ سةرتاسةري رِوسياي تةي كرد، هةر لة"فؤلَطا"ي ثان و بةرينةوة ثاشان بةرةو "نيجني وتسارتسين"ملي نا، كةثيَشتر بة"ستالينطراد" ناوزةند دةكرا، ثاشان بةرةو ناوضةي"دؤن" رِيَي طرتةبةر ثاشان سةرلةنويَ رِووةو ناوضةكاني "دؤن و ئؤكرانيا و باسارابيا"رِيَي طرتةبةرتا طةيشتة كةنارةكاني "دانؤب"، ثاش ئةم طةشتةش رِؤخةكاني دةرياي رِةش_ي هةموو تةيكرد، ئنجا بةرةو "ئؤديسا"ملي نا، "قةرةم و كؤبان " و ناوضةي" تفير" ي جيَهيَشت تاوةكو بةناوضة شاخاويةكانا طةيشتة"تةفليس"ي ثايتةختي جؤرجيا. لةم هةموو رِيَ كردنانةدا نكولَي لة كار كردن نةكردو ثاشطةز نةبؤوة، لةكيَلَطةو رِيَطةو بانةكاندا سةثاني و بارهةلَطري بؤ جوتيارةكان دةكرد ، ئةم طةشتةش لة لاي طؤرطي بووة هؤي ئةوةي كةرةسةيةكي بةسوودو ضرِوثرِي داهيَناني لةلا دروست و طةلآلَة ببيَت. هيَندةش بةسة ئةطةر بيَت و بلَيَين بةرهةمةكاني طؤرطي هةر لة "ماكسارجؤدراو، طلطامش و،ئيزرغيلي ثيرةو،   ويمليان بيلاي و، دةرةنجامةكان و ، ضةنديني تريش لةو شيَوةية، كةلةذياني طؤرطي دا بوون بة بنةمايةك لةو طةشتةدا، ئةو طةشتةش لة بةهاري 1891وة تاوةكو كؤتايي ثايزي خاياند  . ئةمانةش واي لةطؤرطي كرد كة ذينبةندي منالَي و هةرزةكاري خؤي لة يةكيَ لة هةرة بةرهةمة سةركةوتوةكانيدا لةزنجيرة ضيَرؤكي"منالَي" لةسالَي1913، وةهةروةها ضيرؤكي "لةنيَوان خةلَكانا"سالَي1916، وةضيرؤكي"كؤبةندةكانم"سالَي1923بةرجةستة بكات. ئةم ضيرؤكانةش بوونة هؤكارو بنةمايةكي سةرةكي بؤ ثيَناسة كردن و ناساندني ثيَشكةوتني ئةدةبي طؤرطي، بةهاي بيَ هاوتاي بةطؤرطي لاو و هةلَقولآوي نيَو طةل و جةماوةر بةخشي. جطة لةمةش طؤرطي لة ضيرؤكة دريَذةكانيدا سةرةرِاي طرنطي بةتابلؤ هةميشةييةكاني ذياني مندالَي،ذياني رِوسياي سةدةي نؤزدةهةمي ئةو سةردةمةشي دةخستة نيَو تابلؤ ئةدةبيةكانيةوة، بةشيَوةيةكي رِاستطؤيانة لةتةك ذيان و بارودؤخي هةذارو بيَ دةرامةتةكاني ئةو دةمةدا مامةلَةي دةكرد، ئةو هةذارو بيَ دةرامةتانةي كة نيَوي  نابوون "ثالَةوانة ساكارةكان" .                                                                                          

ضالاكي و جموجؤلَي طؤرطي لة شؤرِشدا.                                                                                                   

 لةو دةمةدا كة طؤرطي  لة"قازان" بوو واتة لة سالَي 1884دا،كة بةزيَدو بنكةي  ئيشكردني(وةكوكار) دةزاني، ترس و طومانيَكي سةبارةت بةكؤبونةوةكاني هةلَقة رِؤشنبيرييةكاني لاواني شؤرِشطيَرِي شارةكة لا دروست بوو بوو ،ئةوة بووة هؤي ئةوةي كةثرِوثاطةندةيةكي شؤرِشطيَرِي لة نيَو جوتيارةكاني ناوضةي "ظؤلَطادا" لةسالَي 1888 بلآوبكاتةوة. ئةمةش بووة هؤي ئةوةي كة لة "نيجني نوفغورد" سالَي 1889طؤرطي بؤ يةكةم جار دةستطير بكريَت بةطوماني ئةوةي كة كةسيَكي طيَرةشيَويَن و ئاذاوةطيَرِة، ثاشان خراية ذيَر ضاوديَريي ووردي ثؤليسةوة، ثاش ئةم رِوداوةش طؤرطي لة10ي كانوني دووهةمي1905 بةياننامةيةكي شؤرِشطيَرِي بلآوكردةوة كة ناوةرؤكةكةي هانداني جةماوةر بوو بة برةودان بة رِاثةرِين و بةرثاكردني شؤرِش و نةهيَشتن و كؤتايي ثيَهيَناني حوكمرِاني دةسةلآتي"نيقؤلاي دووةم"،ضونكة بةفةرماني ئةو لة 9ي كانوني دووهةمدا دارو دةستةكةي بةتةقةكردن بةرةنطاري خؤثيشاندانيَكي جةماوةري هيَمنانةو ئاشتي خوازانة بوونةوة. ئاكاميش بووة هؤي ئةوةي دةسةلاتداراني قةيسةر طؤرطي بطريَت و مةحكومي بكات و لةقةلآي "بترؤبافلسكايا" زينداني  بكات.             ئةم كاردانةوةيةي قةيسةر  دةربرِينيَكي توندي جةماوةري نيَو رِوسياو جةماوةري ئؤروثاشي طرتةوة، قةيسةريش لة حةناي تةوذمي ئةم نارِةزاييةدا بةرطةي نةطرت و  بةرطري ثيَنةكراو ناضاركرا طؤرطي ئازاد بكات .                 جموجؤلَ و ضالاكيةكان واي لة طؤرطي كردبوو كةنةزانيَت سرةوتن ضية، لةمؤسكؤ لةدةماودةمي بةرثابووني شؤرِشي 1905شوقةكةي ببوو بةبنكةي دابينكردني ضةكو تةقةمةني سةرةرِاي دروستكردني قومبةلةي دةستيش تيايدا بؤ كريَكاراني شؤرِشطيَرِ، هةولَ و كؤششيش هةميشة بةردةوام بوو بؤ كرِيني زياتر ضةك و تةقةمةني، هةر لةو دةمةشدا لة "بترسبؤرط" بؤ يةكةم جار ضاوي بة ليَنين كةوت ، وة لةسالَي1906وة تاوةكو سالَي 1913لة مةنفاو دةربةدةريدا ذيان و طوزةراني بة سةر دةبرد بةبيَ ئةوةي بتوانيَت و تواناي هةبيَت بطةرِيَتةوة بؤ رِوسيا، ئةوة بوو لة ذيَر جةخت و رِاي طشتي نيَو دةولَةتيدا لة31ي كانوني يةكةمي1913دا دةسةلآتي قةيسةر دادطايي كردني طؤرطي رِاطرت و هةلَيثةسارد.                                                                                                            

طؤرطي و ئكتؤبةر.                                                                                                                                           

طؤرطي هةر لة سةرةتاي دةست ثيَكردني شؤرِشي ئكتؤبةرةوة هةموو هةولَ و كؤششيَكي خؤي لة ثيَناو يارمةتي و هاريكاري كردني دةسةلآتي سؤظيَتي و خولَقاندن و بةرثا كردني شؤرِشيَكي سؤسياليستي نويَ خستة طةرِ، هةستا بةدامةزراندني ليذنةيةك بؤ هاريكاري كردني زانايان و ثسثؤران و  شارةزايان لة ثيَناو بنيات ناني بنكةيةكي "ئةدةبي جيهاني"بؤ ثةخش و بلآوكردنةوة، وةهةروةها طؤظاريَكيشي بةناو نيشاني "كارطةران" بلآو كردةوة.                                                                                                                             

وةئةو دةمةي طؤرطي ذياني لة مةنفادا ئةطوزةران و بةسةردةبرد ثةيوةنديةكي توندو تؤلَ و ئيَجطار ثتةوي بة دةظةرو وولآتةكةيةوة هةبوو، وة رؤذ بة رؤذ عةودالَ و ثةرؤشي هةوالَ و دةنط و باس و وةدوا ضوون و ضؤنيَتي ثيَشكةوتن و بةرةو ثيَشضوني نوسةرة لاوةكان بوو.لة هةمان كاتيشدا طؤرطي لة مةنفا بوو بة نويَنةري رِؤشنبيري ولآتي سؤظيَت، وة لة هةمان كاتيشدا بوو بةدوذمني سةرسةختي سةرةكيي كؤنخوازو دوذمناني شؤرِش لة هةر ضيزةو شيَوةيةك بووبن.                                                                                                           

   ***                      

سةرضاوة:دراسات ادبية دكتؤر جليل كمال الدين ضاثي يةكةم سالَي 1985 ل114،111