دةستور :   "بةلًَص"   يان   "نا"  ؟

   

(بةشي دووةم)

 

                                                                             ئيسماعيل ئيبراهيم رِواندزي

 

رِووداوصكي مصذوويي

 

رووداوصكي طرنط خةريكة كاريطةريةكي مةزن دادةنص لةسةر كؤمةلَطاي عصراق بة تايبةتي و رِؤذهةلآتي ناوةراست بة طشتي ، ئةويش مشتومرِي نووسينةوة و  ثةسندكردني دةستووري عصراقة . ململانةيةك كة ئةمرِؤ طشت جيهاني بة خؤوة خةريك كردووة ، رِووداوصكي سادة نيية بةلَكو بة هةموو ثصوانةكان مصذوويية ، بةو ثصية مصذوويية ضونكة ئةمة بؤ يةكةمين جارة لة مصذووي عصراق و ناوضةكةدا قسة لةسةر نووسينةوةي دةستوور بكرص بة جؤرصك طشت خةلَك و ثصكهاتةكان و هصزة سياسيةكاني ئةم كؤمةلَطاية و بة بةشداري زلهصزةكاني جصهان و لةبةردةم مليؤنان كةسي ئةم جيهانة و ولآتاني "ئيسلامي" و"عةرةبي" ، رِاستةوخؤ بةشداري مشتومرِ و ململانصي نووسينةوةي دةستوري خؤيان بكةن و راي خؤياني لةسةر بدةن . كصشمةكصشصك كة ئةمرِؤ ثةيدابووة لةسةر دةستووري عصراق نيشانةي نةطةتيظي دةستوورةكة نيية بةلَكو رِصك ثصضةوانةكةي رِاستة . ئةم كصشمةكصشة ثيشانيدا كة ضةندة ئةم كؤمةلَطايانة ثصويستان بة دةستوور هةية . طومانم نيية كة ثرؤسةي نووسينةوةي دةستوور و سةركةوتن يان شكستي دةرطاي دةيان ئالَوطؤرِي تري رِيشةيي لة رِؤذهةلآتي ناوةراست دةخاتة سةرثشت و هةنطاو بة هةنطاو نوخبةي سياسي و فيكري ئةم ناوضةية دةهةذصنص .

رِووخاني رذصمي شؤفينيزمي بةعس و زنخيرةي رووداوةكاني دواتر ، هةر لة ثرؤسةي بنياتنانةوةي عصراق لةسةر بنضينةيةكي نوص بة يارمةتي ئةمريكا و دذايةتي جيهاني عةرةبي بؤ ئةم ثرؤسةية و سةرهةلَداني تيرؤريزمي ئيسلامي و قوتبةندي حيزب و هصزة سياسي و فيكريةكاني عصراق و كوردستان و ناوضةكة لةبةرامبةر ئةو ئالَوطؤرِانة ، نوخبةي سياسي و فيكري ناوضةكةي شؤك كرد و لةذصر ئةم ئالَوطؤرة مصذووييانة خةريكة باوةرِة كؤنةكانيان دادةرِمص و بةبص ئةوةي بتوانن جصطؤركصي ثصبكةن بة لصكدانةوةيكي نوص كة بتوانص حالَيان بكا . دةتوانم بلَصم ئةوة بؤ يةكةمين جارة لة مصذوودا دةستووري ولآتصك ، ململانصي بةرذةوةندي ولآتاني جؤراوجؤري دوور و نزيك ، بضوك و طةورة ، بةهصز و بصهصز رِةنطي تصدابداتةوة و ئةو هةموو مشتومرةي لةسةر بكرص .

 

لايةنةكاني دةستوور

 

    ئةطةرضي دةستور بنضينةي ياساكاني دةولةت دادةنص و شصوةي حكومةتي نيشتماني و ضواضصوةي ماف و ئازاديةكاني هةر كؤمةلَطايةك دياري دةكا بةس بةو ماناية نيية بتوانص سةداسةد هةموو لايةنةكان رِازي بكات ضونكة خودي كؤمةلَطا بةرذةوةندي جياوازي تصداية كة هةميشة لة دذايةتي و ململانصدان ، بةلآم هةر دةستوورصك ئةطةر نةتوانص  لايةني كةمي بةرذةوةندي لايةنةكان بثارصزص ئةوا شةرعيةت ثةيدا ناكا .

 

دةستووري ثصشنياركراوي عصراقيش رِةخةنةي زؤري لصطيراوة ، كة ديارة هةرلايةنصك بة طوصرةي فيكر و بةرذةوةنديةكاني هةلوصستي بةرامبةر دةستوور رِاطةياندووة . من لصرةدا ئةم دةستوورة دابةش دةكةم بةسةر :

 

1 ـ لايةنة باشةكان : لةم دةستوورةدا كؤمةلَصك ماددةي تصداية بة بةراورد لةطةل  باروودؤخي دواكةوتووي عصراق و بةهصزي هصزة كؤنةثةرستةكان و دةستوورةكاني ناوضةكة ، زؤر خةراث نيية كة  من لصرةدا بة ماددةي (1)  دةست ثصدةكةم :

كؤماري عصراق دةولَةتصكي سةربةخؤي خاوةن سةروةريية ، سيستةمي فةرمانرِةوايي تيادا كؤماري بةرلةماني ديموكراسي فيدرالَية"(1) . ئةم ماددةية بة رِووني باس لة جؤري سيستةمي فةرمانرِةوايي لة عصراق دةكا بة جؤرصك دةبص ثةرلةماني و ديموكراسي و فيدرالي بصت . لة حالةتي ثةسةندكردني دةستوردا ئةم ماددةية دةبصتة كةرةستةي بنياتناني ولآتصكي فيدرالَي لة عصراق كة ئاكامةكةي  ثةرلةمانصكي لصدةكةوصتةوة كة دةستهةلآتصكي دةبص و عصراقيش دابةش دةكاتة سةر هةرصمة فيدراليةكان كة ئةمة خؤي لة خودا طرنطة ضونكة دةستهةلاتةكان لة ناوةندا كةم دةكاتةوة و دابةشي سةر هةرصمةكاني دةكا لة لايةك و بةشي عةرةبي عيراقيش زؤر بصهصز دةكا لة بةرامبةر كورد ئةطةر هةرصمي فيدرالي لة ناوةراست و باشوور سةرهةلبدةن ياني مةترسي يةكدةستي عةرةب لة داهاتوودا زؤر كةم دةكاتةوة لة سةر كورد لة لايةكي تر . لة راستيدا مصذووش سةلماندي كة كؤبوونةوةي هةموو دةستهةلآتةكان لة بةغدا كارةساتي طةورة دةنصتةوة . عصراق لة رِابردوودا وةك ولآتصكي يةكطرتوو نةئةمايةوة ئةطةر هصزي ضةك نةبوواية و لة داهاتووشدا يةكطرتوو نابص ، بةلآم دةكرص سيستةمصكي فيدرالي تا ماوةيةكي دياريكراو و لةم بارودؤخةي ئصستادا بة يةكطرتوويي بهصلصتةوة وةك ضارةسةرصكي كاتي   .

      ماددةي (4) دان بة زماني كوردي دةنص وةك زماني رِةسمي دةولةتي فيدرالَي  كة ئةمةش ماددةيةكي زؤر طرنطة ضونكة بة طوصرةي ياسا ماناي دانثيانانة بة هاوبةشي و بووني كورد لة دةولةتي فيدرالَي  . لةم ماددةية ماف دراوة بة ميللةتاني تريش لةناو عصراقدا بؤ بةكارهصناني زمان دايكيان لة ناوضةكاني خؤياندا كة ئةمةش خؤي دةستكةوتصكي طةورةية لة ناوضةكةدا هاوشصوةي نيية . لة ماددةي (6) هاتووة " جصطؤركصي دةستهةلآت ئاشتيانة دةبصت ، لة رِصطةي ئامرازة ديموكراسيةكاني كة لةم دةستوورةدا هاتووة " .  وة هةروةها لة ماددةي (9 )ش باس لةوة دةكات كة هصزة ضةكدارةكان بصجطة لةوةي ثصكدصت بة بةشداري هةموو ثصكهاتةكاني عصراق ئةوا كةساني سةر بة هصزة ضةكدارةكان مافي بةشداركردنيان لة طؤرينةوةي دةستهةلآت و وةرطرتني ثؤستي سياسي لة حكومةتدا نيية . ئةم دوو ماددةية قازانجصكي يةكجار طةورةي هةية بؤ طشت خةلَكي عصراق ضونكة رِصطة دةطرص لة بةدةستةوةطرتني دةستهةلآت لةرصطةي كؤدةتا و شصوازة ناياسايةكاني تر .  ماددةي (12) باسي ئالآي عصراق دةكات بةجؤرصك ئاماذة بة ثصكهاتةكاني عصراق بكات . طرنطي ئالآ لةوةداية سيمبؤلي يةكطرتن و ناسنامةية بؤية ئةطةر ئالآي داهاتوو عصراق ئاماذة بة بووني كورد بكات ئؤتؤماتيكي ياني رةسميةت دانة بة بوون و هاوبةشي كورد لة جوطرافيايةك كة ثصي دةلصن عصراق . ماددةكاني (14) تاوةكو (44)   باس لة مافة مةدةني و سياسيةكاني خةلَكي عصراق دةكةن ، ماددةي زؤرباشي تصداية ئةطةرضي زؤربةيان دةبص بة ثصي "ياسا" رصك بخرصن  ، بؤية لة داهاتوودا ئةم ماددانة دةبص كاري جدييان لةسةر بكرص لة لايةن ياساناسةكاني كوردستان ضونكة هةركةموكوريةك لة لصكدانةوةي ئةم ماددانة كاركردي مةترسيداريان دةبص لةسةر طشت دةستوورةكة . بة ثصويستي دةزانم كة ئيشارة بة ماددةي (40) بكةم كة دةلَص : "هةموو تاكصك ئازادة لة بيركردنةوة و ويذدان و باوةردا " . لة رِاستيدا تةنها ئةم ماددةية زؤر بة رِاشكاوي باس لة ئازادي تاكةكان دةكا بةبص بةستنةوةي بة ياسايةك كة ئةمةش بوارصكي زؤر دروست دةكا لة داهاتوودا بؤ تةفسيرو لصكدانةوةي جياوازي تاكةكاني كؤمةلَطا لة ثةيرةوكردني باوةرةكانيان .

دةستوورةكة لة بةشي دةستهةلآتةكاني فيدرالَي باسي ئةوة دةكا كة دةستهةلآتةكاني فيدرالَي ثصكهاتووة لة دةستهةلآتةكاني ياسادان و جصبةجصكردن و قةزايي لةسةربنةماي جياكردنةوةي دةستهةلآتةكان . لة رِاستيدا ئةوة بؤ يةكةمين جارة لة دةستوورصكي رِؤذهةلآتي بةم شصوةية باس لة جياكردنةوةي دةستهةلآتةكان و سةربةخؤيان بكا . كة بة هةموو ثصوانةكان هةنطاوصكي بابةتيانةية بؤ ثصشةوة . ئةم بةشةي دةستوور ئةطةر جصبةجص بكرص حكومةتصكي هاوسةنط ثصكدصنص لة رِصطةي جياكردنةوةي دةستهةلآت بؤ سص بةشي سةربةخؤ ، ياسادان و جصبةجصكردن و قةزايي . بةشي جصبةجصكردن ئةوة ثصكدصت لة سةرؤك كؤمار و ئةنجومةني وةزيران و بةشي ياسادانان  ثصكدصت لة بةرلةمان وئةنجومةني فيدرالَي كة ياساكان دادةرِصذص، و بةشي قةزايي كة خوص دةبينصتةوة لة ئةنجومةني دادوةري بالآ و دادوةري فيدرالَي بالآ و دادطاي تةميزي فيدرالَي  و  دةزطاي داواكاري طشتي و دةستةي سةرثةرشتياري دادوةري ، كة تةفسير و تةتبيقي قانونةكان دةكات و برِيارِ  لة كصشةكان دةدات لة دادطاكان فيدراليدا .

 

 

                                     ـ درصذةي هةية ـ